Нельга сказаць, што аповесьць «У тумане» засталася незаўважанай. Нават Дзяржаўную прэмію БССР наапошку – у 1990 годзе – пасьпелі ёй (дакладней, радыёспэктаклю, пастаўленаму паводле тэксту) прысудзіць. Але ж ці прачыталі?
Памятаю шок ад таго, як, калі яшчэ быў настаўнікам расейскай літаратуры ў Горадні, закрыў чарговы нумар часопісу «Дружба народаў», дзе была надрукавана аповесьць «У тумане». Шок ад таго, наколькі нязвыклай, неверагоднай для Быкава была гэтая аповесьць.
Дакладней, не для Быкава, а для нашага школьнага ўяўленьня пра Быкава. «У тумане» – гэта амаль «Анты-Сотнікаў», нечаканае разгортваньне амаль тае самае калізіі.
Фабула простая, адпавядае законам ваеннага часу. Два партызаны – Бураў і Войцік – адасланыя з атраду, каб пакончыць са здраднікам Сушчэнем – адзіным з чальцоў падрыўной групы, што застаўся жывым.
Прозьвішчы – нечакана для Быкава прамовістыя. Бураў – ён і ёсьць Бураў, які прывык ува ўсім даходзіць, кажучы словамі Пастэрнака, «да самай сутнасьці», шукаць да канца сапраўднага сэнсу таго, што адбываецца. Войцік – маленькі войт, маленькі чыноўнічак, асьцярожны, з добра разьвітым інстынктам самазахаваньня.
І – Сушчэня.
Ад «сутнасьці», ад сэнсу нашага існаваньня, бязьлітаснага да кожнага асобна ўзятага чалавека, які ідзе ўласнай лёгікай, якая ад людзей не залежыць. Лёгіка ж простая: «Сабаку сабачая сьмерць, чаго валаводзіцца?»
І праўда – чаго там? «Усё тут можна было зрабіць проста і хутка: паклікаць на парог і стрэльнуць».
І выходзіць – усё няпроста.
Лёс, што ўвасобіўся на гэты раз у пэрсоне доктара Гросмаера, гестапаўца ў акулярах, з тонкімі рысамі твара і чорнымі хвалістымі валасамі (відаць, палкоўніка?), зажадаў сыграць над Сушчэнем страшнаваты жарт – падарыць яму жыцьцё. Выходзіць, нікога ён не выдаваў – проста той чорны палкоўнік прыдумаў скарыстаць яго як жыўца ў рыбнай лоўлі. Бо ўсё адно прыйдуць партызаны выконваць свой абавязак – помсьціць за закатаваных таварышаў. І няма куды дзецца Сушчэню – куды яму дзявацца ад жонкі і дзяцей?
«Хлопчык гадоў чатырох узгробся з падлогі і, усё ўзіраючыся ў яго, патупаў насустрач. У ягоных маленькіх ручках была груба выразаная з дошкі нейкая цацка-рагулька, якою той ляскаў сабе па далоньцы.
– А ў мяне во – конік. Татка злабіў… Мяне завуць Глыша. А татку Сусцэня.
– Значыць, будзеш Рыгор Сушчэня, – сказаў Бураў. Ён пашкадаваў ужо, што распачаў гэтую гаворку зь дзіцём, якая, адчуваў, зусім не рабіла лягчэйшай ягоную задачу. Як бы не абцяжарвала нават тую задачу».
Дык вось. А што – каб не было тае размовы з маленькім Грышкам Сушчэнем, дык і забіць ягонага бацьку было б прасьцей? Не ў баі ж бо – бяззбройнага забіваць давялося б.
Але з Грышкам – цяжэй, бессумнеўна: «Неяк неўпрыкмет ён абняў калені Бурава і ўжо ласкава, як кацяня, цёрся аб іх». Пасьля гэтага асіраціць хлопца?
І маці, Анеля Сушчэня, – аднаклясьніца Бурава: тры гады вучыліся ў адной школе.
Яна, Анеля, анёл сямейнага ачага, і пытае – па сутнасьці:
«– Ён жа нічым не паграшыў супраць іх, ён жа іх і выгараджваў, – ціха заплакала Анеля, і Бураў не стрымаўся.
– Але ж павесілі! А яго выпусьцілі. За што?
– А хто ж іх знае, за што…
– Так не бывае.
Сушчэня пры тых ягоных словах адхіснуўся ад стала, прыстукнуў вялікай даланёй па стальніцы.
– Ладна, Анеля, што гаварыць! Судзьба…»
Паказальна, што Быкаў, які добра ведае, што «судьба» ў беларускай мове – «лёс», тым ня менш выкарыстоўвае відавочны русізм. Ён не трасянку ў гэтым разе ўзнаўляе, ён нібы рыфмуе – як анафару выкарыстоўвае – «судзьбу» гэту самую і «Сушчэню», асуджанага «судзьбой» менавіта на такі фінал, ня іншы.
І далей «судзьба» грае зь імі ўсімі – і з Сушчэнем, і зь яго неадбытымі катамі – як котка з мышкай, пастаянна адсоў¬ваючы фінальнае націсканьне курка ў часе і прасторы – падалей ад маленькага Грышкі, каб ня чуў, як куля заб’е ягонага бацьку, які яшчэ нядаўна змайстраваў сыночку коніка і сабачку.
Яны сыходзяць усё далей ад дому – у лес.
Але ад лёсу не ўцячы. Куды ад яго ўцякаць? У туман?
Там, у тумане, усё загадкава, як усьмешка доктара Гросмаера, які глядзіць скрозь затанаваныя акуляры на чалавека, сьмерць якога ён адтэрмінаваў, але ад гэтага яна ня стала менш верагоднай. «Судзьба» гуляе чалавекам ці другія людзі гэта няважна. Так, Ганначка разьбівае на Патрыяршых, бутлю з алеем, каб нага нікому не вядомага пі¬сь¬меньніка пасьлізнулася – і дзяўчына – выдатніца – спартоўка – камсамолка – адрэзала яму галаву – зусім таго не жадаючы.
І туману там, на Патрыяршых, здаецца, не было.
І ў доктара Воланда не было цёмных акуляраў на носе.
І Масква – ня лес.
Але лёс – не падманеш.
І ідуць тры партызаны па лесе, ахутаным туманам, каб два маглі са спакойнай душою пакараць сьмерцю трэцяга.
І Літасьць толькі ў адным можна праявіць – выбраць тую зямлю, у якой ляжаць пакаранаму:
«– А ты што – пясочку хацеў? – бяз пэўнага, аднак, намеру, сказаў Бураў.
– А хоць бы і пясочку! Усё ж лепей, сам разумееш… Прыйдзецца ж некалі і самому…
– Пясочку? – сказаў Бураў, падумаўшы. – Ну, ладна, паехалі. У сасоньніку там пясок».
«Цяжкі пясок» – як у лягерным рамане Анатоля Рыбакова.
«Жоўты пясочак» – як у аповедзе самога Быкава.
І, аддаляючыся ад дому, падсьвядома адыходзячы ад маленькага Грышкі, усе трое – Сушчэня, Бураў і Войцік – набліжаюцца да ўласнай сьмерці. Блукаюць у тумане жыцьця.
Быкаву «Сотнікава» ўсё было зразумела: Рыбак быў абвінавачаны раз і назаўжды. Бо ж павесіў Сотнікава? Павесіў. Вінаваты.
Быкаву «Ў тумане» няясна нічога: за што загінулі ўсе трое – Сушчэня, Бураў і Войцік? І хто вінаваты ў іхнай гібелі? І чаму застрэліўся Сушчэня?
З гэтым акурат зразумела. Вось, пайшлі караць яго – здрадніка – два партызаны – Бураў і Войцік. І ён, «здраднік», зноў застаўся жывым, а яны – загінулі. Дык хто вінаваты?
Пакуль ішлі – агрызаўся, спрабаваў не патлумачыць, але хоць бы адмаўляць проста сваю віну. І паверыў сьмяротна паранены Бураў – зразумеў, што здраднік проста дабіў бы яго, параненага, а не цягнуў на сабе. Так, рызыкуючы сабою, валакуць апошняга сьведку сваёй невінаватасьці, жадаючы давесьці, што – памылка.
Не дапамагае. Застаецца толькі пахаваць неадбытага твайго ката, які засьведчыў перад уласнай сьмерцю тваю невінаватасьць: «Паступова яго загадкавая «здрада» стала зразумела Бураву, і ён дужа шкадаваў, што ледзьве не застрэліў яго. Была б вялікая памылка, якая, бадай, цалкам лягла б на сумленьне Бурава… Але, мабыць, яна і дала б жыцьцё, раптам падумаў Бураў. А так вось здыхай тут праз сваё чульлівае сумленьне ў свае дваццаць сем год. Памірай без пары, безь сям’і і дзяцей, не пакінуўшы ў сьвеце нікога».
А сэнс? Сэнс гэтай гібелі?
Паміраючы, Бураў апраўдваецца: «Праўда, затое, можа, застануцца тыя сушчэнеўскія Анеля і малы, а можа, і ён – у іхняй удзячнай памяці. Калі-нікалі, можа, і памянуць добрым словам».
Нікога не застанецца. Загіне і Войцік – апошні сьведка таго, што хоць бы ў сьмерці Бурава Сушчэня не вінаваты. І самому Сушчэню не застаецца нічога, як у прыпадку цалкам апраўданага адчаю застрэліцца – а, значыцца, і апраўданьня сьмерці Бурава ня будзе, бо, бессумнеўна, і Анеля, і маленькі Грышка будуць жыць далей, упэўненыя ў тым, што менавіта ён застрэліў іх мужа і бацьку.
Які не выдаваў нікога, а таму і не заслугоўвае сьмерці. Але – прысуджаны лёсам. Лёсам і «судзьбой» адначасна, іранічнымі, як доктар Гросмаер.
«Хвойны бор за дарогай моўчкі чарнеў у туманным паўзмроку, па другі бок, за сенажацьцю, наогул няшмат што было відаць. Недзе ўгары, за аблокамі, ужо ўзышоў месяц, трохі падсьвятліў ноч, якая, аднак, мляўка таілася ў шэрай туманнай навалачы». І адзін з партызан, якія ішлі зводдаль – у тым самым тумане, – проста і нязлобна адрэагуе на самотны стрэл уначы:
«– Так, балуецца нехта… Дурак нейкі».
Добра хоць не як у Горкага:
«– Испортил песню, дурак!»
Сьмерць разьвязвае вузлы, завязаныя жыцьцём. Так было ў Сартра. Так і ў Быкава.
Я толькі ня ведаю, ці скончыў жыцьцё самагубствам Рыбак, які павесіў Сотнікава, ці застаўся жыць. А спытаць ужо няма ў каго.
Быкава няма.
Застаўся туманны лес нашага лёсу, у якім блукаем мы ўсе, чакаючы, хто вынясе нам вырак і выканае яго.
