Хто здаў амерыканцам сетку расійскіх разведчыкаў? 4

Версія Масквы вуснамі «Коммерсанта».

Летні расійска-амерыканскі шпіёнскі скандал, па прызнанні уладаў РФ, стаў вынікам здрады. Але ў адрозненне ад імёнаў дзесяці супрацоўнікаў Службы замежнай разведкі (СВР), змяняных ЗША на чатырох фігурантаў расійскіх крымінальных справаў аб здрадзе радзіме, прозвішчы вінаватага правалу СВР не паведамляла. «Коммерсантъ» запоўніў гэты прабел, высветліўшы, хто з’яўляецца здраднікам і чаго можа чакаць кіраўніцтва СВР, дзе, як высветлілася, ён доўга працаваў і курыраваў працу з нелегаламі, якіх у выніку і здаў.

Несапраўдны палкоўнік

«Гэта вынік здрады, а здраднікі заўсёды дрэнна заканчваюць. Яны заканчваюць, як правіла, ад п’янкі ці ад наркотыкаў — пад плотам», — так прэм’ер РФ Уладзімір Пуцін пракаментаваў найбуйнейшы ў гісторыі расійска-амерыканскі шпіёнскі скандал. Імя здрадніка, які раскрыў амерыканцам расійскую шпіёнскую сетку, прэм’ер называць не стаў, хоць сумнявацца ў тым, што яно яму вядомае, не даводзіцца. Старанна хаваюць дадзеныя пра галоўнага вінаватага гучнага выкрыцця нелегалаў СВР і ў расійскіх спецслужбах: як толькі гаворка заходзіць аб шпіёнскім скандале, чэкісты змаўкаюць. Ды і кіраўнік МЗС РФ Сяргей Лаўроў на пытанне «Коммерсанта» аб тым, хто ж здаў расійскіх разведчыкаў амерыканцам, развёў рукамі: «Мне пра гэта нічога невядома».

Любую інфармацыю пра чалавека, якога і прэм’ер Пуцін, і прэзідэнт Дзмітрый Мядзведзеў называюць няйначай як здраднікам, улады РФ ахоўваюць з такой дбайнасцю, быццам гаворка ідзе не пра здрадніка, а пра каштоўнага агента.

Магчыма, усяму віной маштабнае расследаванне, якое, як высветліў «Коммерсантъ», пачалося адразу пасля правалу СВР і не скончылася дагэтуль. Крыніца «Коммерсанта» паведаміла, што па справе праходзіць «плойма былых і дзейных супрацоўнікаў СВР», і парэкамендаваў «не лезці ў гэтую справу».

Збор дадзеных пра здрадніка больш падобны да разведчыцкай працы, а не да журналісцкага расследавання. Чыноўнікі, якія мелі пра хоць нейкую інфармацыю, наадрэз адмаўляліся гаварыць па тэлефоне, настойваючы толькі на асабістых сустрэчах. Падчас перапіскі з «Коммерсантам» яны не аднойчы змянілі адрасы сваіх электронных паштовых скрыняў, выдаляючы лісты адразу пасля чытання. «Мы ведаем, хто ён і дзе ён. Ён здрадзіў або за грошы, або яго папросту на чымсьці злавілі. Але можаце не сумнявацца — Меркадэра па яго ўжо паслалі [Рамон Меркадэр — агент савецкіх спецслужбаў, які нанёс смяротную рану ледасекам Льву Троцкаму], — так адказаў на пытанне „Коммерсанта“ адзін з высокапастаўленых супрацоўнікаў крамлёўскай адміністрацыі і дадаў: — Доля такога чалавека незайздросная. Ён усё жыццё будзе за сабой гэта цягнуць і кожны дзень баяцца помсты „.

„Ён“, як высветліў „Коммерсантъ“, — гэта палкоўнік Шчарбакоў, што доўгі час служыў у СВР начальнікам амерыканскага аддзела ўпраўлення „С“, што займаецца працай з нелегаламі.

У „лесе“ — так на слэнгу называюць штаб-кватэру СВР у Ясеневе — выпусцілі з-пад увагі той факт, што дачка Шчарбакова даўно жыве ў ЗША. „Дзіўна, чаму ніхто не збянтэжыўся тым, што ў чалавека на такой пасадзе ёсць блізкія за мяжой. Гэта толькі адно з многіх пытанняў у гэтай справе, які цікавіць следства, — расказаў знаёмы з ходам расследавання чэкіст. — За такімі рэчамі строга сочаць і ў значна менш засакрэчаных структурах. Вядомы, напрыклад, выпадак звальнення з Савета бяспекі чалавека, чый сваяк толькі збіраўся пабрацца шлюбам з замежнікам. У СВР жа з гэтым павінна быць не проста строга, а звышстрога“.

У СВР нічога не западозрылі, нават калі Шчарбакоў адмовіўся ад павышэння па службе, якое прапаноўвалася яму прыкладна за год да шпіёнскага скандалу — мабыць, каб пазбегнуць неабходнай у такіх выпадках працэдуры праверкі на дэтэктары хлусні.

Гэта значыць, што ён ужо тады актыўна супрацоўнічаў з амерыканскімі спецслужбамі. Ва ўсялякім разе, у чэрвені ўлады ЗША паведамілі, што за расійскімі нелегаламі пачалі сачыць яшчэ гадоў дзесяць таму.

Нарэшце, ніхто не звярнуў увагі на тое, што сын Шчарбакова, які працаваў у іншым сілавым ведамстве — Дзяржнаркакантролі, спешна пакінуў Расію і паляціцеў у Амерыку незадоўга да выкрыцця расійскіх агентаў. Сам жа здраднік збег з краіны ўсяго за тры дні да чэрвеньскага візіту Дзмітрыя Мядзведзева ў ЗША. „Пасля гэтага амерыканцы, асцерагаючыся, што мы, западозрыўшы здраду, пачнем выцягваць з ЗША сваіх нелегалаў, пачалі іх арыштоўваць, — растлумачыла крыніца“ Коммерсанта“. — Гэта паставіла Белы дом у вельмі няёмкае становішча і прымусіла панервавацца: ніхто ж не хацеў ускладняць першы візіт Мядзведзева ў Штаты».

Сапраўдны генерал

Пасля нашумелага шпіёнскага скандалу прозвішча Шчарбакоў у СВР прыраўнанае да лаянкі. І справа не ў тым, што палкоўнік здаў сваіх, а ў тым, як ён гэта зрабіў.

Ён, кажуць суразмоўцы «Коммерсанта» ў расійскіх спецслужбах, асабіста паспрыяў таму, каб выкрыць самага каштоўнага і дасведчанага з дзесяці расійскіх нелегалаў — 65-гадовага Міхаіла Васянкова, таксама вядомага як Хуан Лазара.

Яшчэ ў 1960-я гады Васянкоў-Лазара быў адпраўлены ў Іспанію, адкуль выехаў у Чылі, дзе пад выглядам фатографа і пачаў сваю працу на замежную разведку. «Ён выдатна фатаграфуе — гэта ж немагчыма імітаваць — і свой талент ператварыў у прыкрыццё для выканання заданняў», — адзначаюць калегі разведчыка. У пошуках натуры пад выглядам моднага фатографа Хуан Лазара аб’ехаў усю Лацінскую Амерыку, адначасна абрастаючы знаёмствамі сярод палітыкаў і бізнэсоўцаў. Пасля яго сябры і знаёмыя выкарыстоўваліся савецкімі, а затым і расійскімі спецслужбамі не толькі для атрымання інфармацыі, але і як агенты ўплыву.

У 1970-я гады Міхаіл Васянкоў ажаніўся з перуанскай журналістказ Вікі Пелаэс, а неўзабаве пасля гэтага маладыя перабраліся ў ЗША. Гэта быў санкцыянаваны пераезд па заданні кіраўніцтва замежнай разведкі. І, мяркуючы па ўсім, Пелаэс сапраўды не хітравала, калі пасля арышту заяўляла прэсе, што нічога не ведала пра тое, хто насамрэч яе муж. У Штатах сям’я Лазар жыла сціпла, хоць жонка расійскага разведчыка была ўплывовай журналісткай іспанскамоўнай газеты El Diario, а ў ліку знаёмых самога Міхаіла Васянкова былі высокапастаўленыя функцыянеры з левага крыла Дэмакратычнай партыі ЗША. За паспяховую працу на савецкія спецслужбы Васянкову яшчэ ў 1980-я гады сакрэтным указам кіраўніцтва СССР было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

Магчымасці і сувязі нелегала Васянкова і сапраўды ўражваюць. Па словах аднаго з яго знаёмых, Васянкоў-Лазара аднойчы схітрыўся здабыць расклад замежных візітаў прэзідэнта ЗША на некалькі гадоў наперад. За час свайго знаходжання за мяжой ён атрымаў тры вышэйшыя адукацыі. Ужо знаходзячыся ў ЗША, калі яму было за шэсцьдзесят, атрымаў вучоную ступень па паліталогіі.

«За час сваёй працы Васянкоў настолькі натуралізаваўся, што практычна забыў расійскую мову, — кажа суразмоўца „Коммерсанта“. — Гэта прафесіянал найвышэйшага класу, пра якога, калі б не здрада, ніколі б не даведаліся ў ЗША».

Незадоўга да арышту Міхаілу Васянкову было прысвоенае званне генерала. Пры гэтым афіцыйна ён ужо некалькі гадоў быў пенсіянерам і фармальна мог адмовіцца ад працы на разведку. Але рабіць гэтага не стаў.

Біяграфія Васянкова-Лазара была настолькі бездакорнай, што нават амерыканскія спецслужбы, якія яго арыштавалі, не маглі даказаць сувязь затрыманага з расійскай разведкай.

Перад следчымі сядзеў сівы паважаны сем’янін, чые дзеці, жонка, шматлікія сябры, аднакурснікі, суседзі і ўплывовыя знаёмыя былі гатовыя пад прысягай пацвердзіць любы факт з жыцця добрапрыстойнага 65-гадовага амерыканца Лазара. Сам арыштаваны да апошняга адпрэчваў любыя абвінавачвання, настойваючы на невінаватасці. Калегі Васянкова дапускаюць, што ў выніку ён мог апынуцца на свабодзе. Калі б аднойчы да яго ў камеру не з’явіўся палкоўнік Шчарбакоў.

Абставіны гэтай сустрэчы суразмоўцы «Коммерсанта» апісваюць так: «Прыйшоў, на расійскай мове назваў арыштаванаму сваё імя і прозвішча, званне, месца працы, пасля чаго вымавіў: «Міхаіл Анатольевіч, вам трэба прызнавацца і здавацца». У адказ арыштаваны паведаміў госцю па-ангельску, што не разумее мовы, на якім той гаворыць. Тады наведвальнік паўтарыў усё ўжо на англійскай. Але ў адказ пачуў: «Я Хуан Лазара. Усё, што адбываецца, — бязглуздая памылка, і я не разумею, у чым я павінен прызнавацца».

Пасля гэтага палкоўнік Шчарбакоў перадаў амерыканцам асабістую справа Васянкова-Лазара, прывезеную ім з Масквы.

Пасля таго як папку з падрабязнымі звесткамі паклалі перад падазраваным, ён назваў сваё сапраўднае імя, дадаўшы, што больш нічога казаць не будзе.

Следчыя, зрэшты, усё ж паспрабавалі разгаварыць нелегала, зламаўшы яму падчас допыту тры рэбры і нагу. З гэтымі пераломамі ён і прыляцеў у Расію пасля ліпеньскага абмену раскрытых шпіёнаў на чатырох фігурантаў расійскіх крымінальных справаў аб здрадзе радзіме. Калегі Васянкова кажуць, што, ледзь вярнуўшыся, ён сказаў свайму кіраўніцтву, што жыць у Расіі не збіраецца і мае намер з’ехаць за мяжу. «Яго можна зразумець. Бо тое, што адбылося, не проста здрада, — кажуць у СВР. — Прывезці дасье на нелегала ворагам — гэта проста п….ц. Такога ніколі не здаралася». Адзінае суцяшэнне ў СВР знаходзяць у тым, што аднаму з расійскіх шпіёнаў, баявому афіцэру сувязі, вядомаму пад імем Роберт Крыстафер Мэтсас, усё ж удалося схавацца ад амерыканцаў на Кіпры. «Чалавек, чыё фота было на руках ва ўсіх паліцэйскіх, проста растварыўся. Ніхто не ведае, якім маршрутам, праз якія парты і куды ён пайшоў, — з гонарам кажуць супрацоўнікі спецслужбаў. — Вось што значыць працуе чалавек».

Разбор пралётаў

Шпіёнскі скандал амаль не адбіўся на двухбаковых адносінах Масквы і Вашынгтона. Прынамсі, на іх палітычным складніку. Гэта адбылося галоўным чынам таму, што і Крэмль, і амерыканскі Белы дом былі аднолькава зацікаўленыя ў тым, каб максімальна знізіць негатыўны эфект ад гэтай гісторыі і не сапсаваць «перазагрузку». «Па нашых дадзеных, калі Абаму далажылі пра рыхтаваную аперацыю, ён асабіста настаяў, каб яму не ламалі гульню з расійцамі. Таму і не стаў даваць санкцыі на правядзенне арыштаў перад візітам туды нашага прэзідэнта, — кажа крамлёўскі чыноўнік, які непасрэдна ўдзельнічаў у перамовах з ЗША. — Аднак забараніць сваім спецслужбам правесці гэтую працу ён не мог. У выніку сетку накрылі адразу пасля візіту, што таксама маветон. Але мы ўвайшлі ў становішча Абамы. Яго можна зразумець».

Хоць арышт расійцаў быў хваравіта ўспрыняты расійскімі спецслужбамі, у Маскве шчыра ўзрадаваліся, калі ў абмен на затрыманых расійскіх нелегалаў ЗША сярод іншых запыталі экс-кіраўніка сектара ваенна-тэхнічнай і ваенна-эканамічнай палітыкі аддзела замежнапалітычных даследаванняў Інстытута ЗША і Канады РАН Ігара Суцягіна, асуджанага ў 2007 годзе на 15 гадоў зняволення за здраду радзіме. «Бортнікаў [кіраўнік ФСБ РФ Аляксандр Бортнікаў] быў вельмі гэтаму рады. Амерыканцы папросту спалілі Суцягіна, і ўсе даведаліся, што ён сапраўды здраднік», — кажа супрацоўнік адміністрацыі Мядзведзева.

Каб лішні раз не злаваць Маскву, амерыканцы зрабілі нехарактэрна для такога кшталту гісторый і адмовіліся «свяціць» здрадніка.

«Раней як бывала? Уцячэ ад нас нехта — амерыканцы ўрачыста абвяшчаюць: Іваноў Іван Іванавіч знаходзіцца ў нас, выдатна сябе адчувае і ў расійскай консульскай дапамозе не мае патрэбы, — узгадвае адзін з супрацоўнікаў расійскіх спецслужбаў. — Але са Шчарбаковым усё не так. Амерыканцы ў сябе дома ціха радуюцца таму, што абулі расійцаў, і адзначаюць павышэнні па службе. А мы расчышчаем завалы, праводзім унутраныя расследаванні і праверкі».

Зрэшты, у расійскім МЗС кажуць, што скандал толькі на першы погляд прайшоў безбалесна. «У „лесе“ да гэтага часу настолькі раз’юшаныя, што па меры сілаў тарпедуюць любую працу з амерыканцамі, нават па такой важнай тэме, як СРА», — наракае высокапастаўлены расійскі дыпламат.

Расследаванне правалу СВР, якое вядзецца цяпер з удзелам цэлага шэрагу расійскіх сілавых ведамстваў, уключаючы ФСБ, чэкісты называюць беспрэцэдэнтным. «Гэта вялікі замес, у выніку якога паляцяць і галовы, і пагоны», — адзначае знаёмая з ходам следства крыніца «Коммерсанта». Паводле яго словаў, зноў аднавіліся размовы аб тым, што СВР варта рэфармаваць і вярнуць пад дах галоўнай спецслужбы, з-пад якой разведка была выведзеная ўказам першага прэзідэнта Расіі Барыса Ельцына ў пачатку 1990-х. «Вылучэнне СВР з КДБ усё больш крытыкуюць. Актыўным прыхільнікам зваротнага працэсу сярод іншых з’яўляецца старшыня Савета бяспекі Мікалай Патрушаў. І зноў папаўзлі чуткі аб змене Фрадкова [кіраўнік СВР Міхаіл Фрадкоў] на неабыякавага да справаў разведкі Нарышкіна [кіраўнік крамлёўскай адміністрацыі Сяргей Нарышкін]», — расказвае суразмоўца «Коммерсанта».

Чуткі пра падрыхтоўку адстаўкі кіраўніка СВР Міхаіла Фрадкова з’явіліся яшчэ год таму. Але тады ўсё абышлося. Аднак пасля чэрвеньскага правалу ніхто не бярэцца гарантаваць, што Фрадкоў утрымаецца ў сваім крэсле. Па дадзеных «Коммерсанта», Дзмітрый Мядзведзеў, перакананы ў тым, што арышт нелегалаў — гэта вынік здрады, а не памылка разведкі, тым не менш сказаў на адной з закрытых нарад, што кадравыя рашэнні па СВР будуць прынятыя. «Правал — гэта нагода задумацца», — працытавала прэзідэнта крыніца «Коммерсанта» ў яго асяроддзі.

Зрэшты, пакуль сваіх планаў у дачыненні далейшага лёсу СВР Крэмль не раскрывае. Больш за тое, у кастрычніку крамлёўская прэс-служба паведаміла аб узнагароджанні няўдалых шпіёнаў «найвышэйшымі дзяржаўнымі ўзнагародамі». Рашэнне адзначыць такім чынам працу рассакрэчаных супрацоўнікаў разведкі Мядзведзеў прымаў асабіста, бо лічыць іх «таленавітымі авантурыстамі». Па інфармацыі «Коммерсанта», некаторыя з выкрытых шпіёнаў, а магчыма, і ўсе яны атрымалі з рук прэзідэнта ордэн Мужнасці. У апісанні гэтай узнагароды гаворыцца, што яе вартыя тыя, хто праявіў «самаадданасць, мужнасць і адвагу пры выкананні воінскага, грамадзянскага або службовага абавязку ва ўмовах, спалучаных з рызыкай для жыцця».

kommersant.ru

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ