Вітаўтас і Берутэ ў сваёй падпольнай друкарні пад басейнам выдалі 23 кнігі накладам у 138 тысяч асобнікаў.
Пад Каўнасам, на беразе ракі Нерыс, ёсць узгорак. На ўзгорку стаіць дом. У доме жывуць Вітаўтас Андзюліс і яго жонка Берутэ Андзюлене.
Бетонная сцяна адкрывае ўваход у залу партызанскай славы.
Вітаўтас Андзюліс у сваім Музеі друкарскай справы.
Берутэ Андзюлене.
Вітаўтас -- тыповы літовец. Высокі, жылісты, энергічны мужчына васьмідзесяці гадоў. Назваць яго старым не паварочваецца язык, жыццёвая сіла адчуваецца ў ім на адлегласці. У яго вялізны дом з масай прыбудоваў, аранжарэя, сад, хлеў, гараж. Суседзі прывыклі бачыць яго з тачкай у руках ад рана да рана. Нават калі мы прыехалі ў госці, ён важдаўся дзесьці на ўчастку. Увогуле, моцны гаспадар, селянін з тых, што прывыклі цвёрда стаяць на зямлі.
У аранжарэі Вітаўтаса ёсць басейн. Звычайны такі басейн, невялікі, памерам метры два з паловай на паўтара. Глыбінёй па калена. Для ўвільгатнення паветра.
Побач з басейнам з зямлі тырчыць арматурына. Але калі на арматурыну насадзіць ручку і некалькі разоў пракруціць, басейн ад'язджае ўбок, і пад ім адкрываецца ўваход у бетаніраваныя катакомбы.
Ідэю падпольнай друкарні Вітаўтас выношваў 25 гадоў. Днём працаваў у друкарні афіцыйнай, начамі з Юозасам Бацявічусам капаў сваю, неафіцыйную. Праца пачалася ў 1978-м і цягнулася два гады.
Проста дзіўна, што два чалавекі з дапамогай адной толькі рыдлёўкі і мары аб свабодзе змаглі зрабіць за гэты тэрмін. Сапраўднае міні-метро. Бункер анты-Сталіна. Глыбіня сем метраў, агульная працягласць - метраў пятнаццаць.У канцы тунэля дзверы, за ёй пакой, за ёй яшчэ адзін. У першым - стэлажы са шрыфтамі, у другім - друкарскі станок. Усё суцэльна забетаніравана. Усё выкапана рукамі.
Зямлю ад тунэляў вывозілі ў тачцы і звальвалі ў раку Нерыс ля падножжа ўзгорка. Самае смешнае тое, што на другім беразе ракі, шырыня якой усяго метраў трыццаць, стаяла савецкая ваенная частка, з якой час ад часу ўздымаўся верталёт для патрулявання наваколля.
Друкаваны станок Вітаўтас сабраў са старых запчастак ад спісаных машын, якія выносіў са свайго афіцыйнага месца працы. Друкарня запрацавала ў 1980-м і праіснавала да самага абвяшчэння незалежнасці -- дзесяць гадоў. Назвалі яе па пачатковых літарах прозвішчаў -- ab, якія для сакрэтнасці зрабілі малымі.
Вітаўтас друкаваў, Бацявічус распаўсюджваў літаратуру, а Берутэ стаяла “на шухеры”. З кухні, дзе яна звычайна была і з якой бачнае ўсё наваколле, быў праведзены зумер у друкарню. Адзін званок азначаў «Прыходзь», два сігналы – «Прыходзь хутка», тры сігналу – «Кідай усё і падымайся».
За дзесяць гадоў падпольная друкарня, якая працавала пад бокам вайсковай часткі, раскрытая так і не была. Аднойчы да падножжа ўзгорка прыехаў нарад міліцыі, і Берутэ дала тры сігналы ў друкарню, але нарад шукаў матацыкліста, які перавысіў хуткасць. Гэта быў адзіны эксцэс. Дзеці, праўда, аднойчы ўбачылі, як Вітаўтас выходзіць з падполля, узялі ліхтарыкі і спусціліся ўніз, але ім патлумачылі, што казаць пра гэта нікому не трэба, і яны не сказалі.
Зрэшты, суседзі ўсё ж здагадваліся. У аднаго з іх пасля смерці ў доме знайшлі сшытак, у якім былі запісаныя нумары ўсіх машын, што прыязджалі да Вітаўтаса. Не выдаў.
За дзесяць гадоў працы ў сваім бункеры на дапатопным друкарскім станку з ручным наборам Вітаўтас надрукаваў 23 найменні кніг агульным накладам 138 тысяч асобнікаў. Літаратуру вывозілі вечарамі замест задняга сядзення аўтамабіля, саджаючы на кнігі сваіх дзяцей.
Цяпер яго дом атрымаў статус дзяржаўнага музея. У ім размяшчаецца Музей літоўскага супраціву і друкарскай справы. Некалькі паверхаў застаўленыя рознымі друкаванымі станкамі -- усе ў працоўным стане, між іншым. Дзяржава падарыла нават унікальны экспанат -- пераносную партызанскую друкарню, якая знаходзілася ў адным з атрадаў лясных братоў.
Партызанская тэма для Вітаўтаса асаблівая. У лясных братах загінуў яго блізкі сябар. Ён памятае, як спачатку прыйшлі немцы і вешалі партызанаў на дрэвах, а потым прыйшлі саветы і выкладвалі партызан на плошчы. Тут наогул па суадносінах насельніцтва і колькасці лясных братоў быў самы магутны партызанскі рух, які існаваў аж да сярэдзіны 1950-х гадоў.
Таму і
зала партызанскай славы -- асаблівая. Спускаешся па лесвіцы ў невялікі такі пакойчык, на сцяне некалькі фатаграфій. Вітаўтас з ухмылкай стаіць каля сцяны. Затым робіць невялікі рух плячом, і бетонная сцяна паварочваецца вакол сваёй восі, адкрываючы ўваход у вялізны музей. Чыстая бандыяна.Я так разумею, гэта яго любімы фокус.
Наогул, у нейкі момант па гэтым вялізным доме з безліччу лесвічак, пераходаў, калідорчыкаў, тупічкоў і каморак, у якіх лёгка заблукаць, робіцца страшнавата хадзіць, раптам правалішся ў Лабірынт. Да таго ж на дасягнутым Вітаўтас не спыняецца і да гэтага часу нешта капае і дабудоўвае. У некаторыя калідорчыкі заходзіць ён забараніў: нешта ў яго там асабліва сакрэтнае.
За сваю дзейнасць Вітаўтас атрымаў ордэн Гедыміна трэцяй ступені. Калі мы запыталі: "Чаму трэцяй?», стары антысаветчык сказаў: «Усё роўна не наша ўлада прыйшла».
