Станіслаў Шушкевіч сёння чытае лекцыі аб распадзе СССР за мяжой. Кажа ён наўпрост і без дыпламатычных выразаў. Вось гэта і цікава - хто яшчэ так сакавіта раскажа пра сустрэчу ў Віскулях 7-8 снежня 1991-га?
«Белавежскі зубр» прызнаўся, як прывабіў у пушчу Ельцына, чаму там няўдала схадзіў на паляванне Краўчук і як насамрэч выпівалі кіраўнікі рэспублік.
«Усе чакалі, што Гарбачоў на мяне нападзе, але ўстаў Ельцын і яшчэ мацней яму ўрэзаў»
- Станіслаў Станіслававіч, раскажыце, хто прывабіў усіх у Белавежскую пушчу?
- Фактычна
ініцыятарамі сустрэчы былі кіраўнікі Беларусі - Кебіч, кіраўнік выканаўчай улады, і я, кіраўнік заканадаўчай улады. Мы хацелі вырашыць адзінае пытанне. Хацелі ўгаварыць расійскае кіраўніцтва пастаўляць нафту і газ без перабояў- у нас не было грошай на зіму.
Ельцына на перамовы трэба было запрасіць так, каб ён і не падумаў адмовіцца. А
чым вы маглі захапіць Ельцына ў Мінску? Ён быў паляўнічым, добрым паляўнічым...
Увосень мы сустрэліся на перамовах у Нова-Агарове. Гэта была другая палова кастрычніка, прыгажосць неймаверная. Я кажу Ельцыну: у вас тут хораша, але бываюць і іншыя прыгажосці. У нас унікальная пушча, акрамя таго, мы забяспечым вам умовы як паляўнічаму. Я гаварыў з ім пра перамовы як пра забаўляльную вандроўку. Ельцын прыехаць у Віскулі пагадзіўся.
Кебіч параіў запрасіць яшчэ і кіраўніка Украіны Краўчука. Тады я патэлефанаваў Ельцыну і спытаў, ці не будзе той супраць. Ён з задавальненнем пагадзіўся і на гэта.
- Навошта Краўчука запрасілі? Прасцей жа дамаўляцца сам-насам.
- Так, маеце рацыю, трохбаковыя перамовы значна складанейшыя за двухбаковыя. Але
ў нас з Украінай была агульная патрэба, і мы як бы давалі ўрачыстае абяцанне пры сведках, што будзем добра сябе паводзіць і не забудзем ўчынак Расійскай Федэрацыі.
- Ельцын і Краўчук ляцелі ў Віскулі праз Мінск?
- Так, я сустракаў абодвух. Ельцын быў у Мінску па цэлым шэрагу іншых справаў, а
калі я сустрэў Крачука, то каб не губляць часу, напрасіўся ў яго самалёт, і ў Віскулі мы паляцелі разам.Паўгадзіны мы змаглі пагаварыць у самалёце.
- Гаварылі пра нафту і газ?
- Так,
закранаць пытанне адзінства Савецкага Саюза і не думалі.
- Кебіч у сваёй кнізе напісаў, што пра запланаванае пагадненне «ведаў адзін Ельцын».
- Гэта глупства абсалютнае.
Кебіч гэта напісаў, таму што дагаджае Лукашэнку як можа.
І Ельцын не ведаў! Калі б Ельцын ведаў, то з яго боку павіннае было быць вывераная адпрацаваная прапанова. А яе не было.
Мы сабраліся ў першы вечар перад вячэрай і пачалі гаварыць, як быць з пастаўкамі нафты і газу. Але ўсё зводзілася да таго, што трэба прасіць Гарбачова -- ён жа прэзідэнт СССР. Але гэта глупства атрымлівалася -- чаго мы тады сабраліся?!
Было ўжо зразумела, што Гарбачоў Саюзам не кіруе.
І вось
Бурбуліс (дзяржаўны сакратар РФ) кажа: слухайце, а што калі падпісаць такую фразу: «СССР як геапалітычная рэальнасць і суб'ект міжнароднага права спыняе сваё існаванне»?Кажу: я такую фразу ад імя Беларусі падпішу. Краўчук кажа: і я падпішу. І Ельцын: а чаго ж не падпісаць? Тады мы зразумелі, што гэтая фраза ўсё вызначае.
Вырашылі: у нас каманды вялікія, хай яны за ноч падрыхтуюць пагадненне, дзе будзе зацверджанае самае шчыльнае аб'яднанне нашых краін - Садружнасць Незалежных Дзяржаваў - менавіта незалежных, а не сацыялістычных. За ноч праект пагаднення быў падрыхтаваны.
Я пасля з Бурбулісам шмат разоў размаўляў -
яго прапанова не была спектаклем. Гэтая фраза ў яго галаве была як прасвятленне. Рашэнне аб распадзе СССР, як кажуць, вісела ў паветры.
- Але вось што цікава. У кнізе «У Палітбюро ЦК КПСС», заснаванай на дакументальных запісах, сцвярджаецца, што ўвосень 1991-га вы былі перакананым прыхільнікам новай саюзнай дамовы, якая дапамагла б захаваць СССР.
- Глупства. Я быў прыхільнікам саюзнай дамовы да жнівеньскага путчу. Пасля путчу, прабачце, быць прыхільнікам дамовы было складана. Але абвяшчаць аб тым, што я -- праціўнік дамовы, было яшчэ складаней.
Гарбачоў прапанаваў кіраўнікам рэспублік розныя варыянты саюзнай дамовы. Апошняя яго прапанова была зробленая 20 кастрычніка на сходзе ў Нова-Агарове, дзе я, уласна, і запрасіў Ельцына ў Белавежскую пушчу.
У нас з Міхаілам Сяргеевічам, можна сказаць, адбыўся канфлікт. Гарбачоў раздаў нам праект новай саюзнай дамовы і папрасіў выказаць думкі. Я першы выступіў з пярэчаннем. Сказаў прыкладна наступнае: Міхаіл Сяргеевіч, мне будзе нязручна падаваць гэтую дамову нашаму Вярхоўнаму Савету, таму што тут парушаныя асноўныя прынцыпы.
Вы называеце канфедэрацыяй саюз, які будзе яшчэ шчыльнейшым за СССР. Гэта зусім не канфедэрацыя. Атрымліваецца, будзе стары Саюз, дзе замест Палітбюро на чале стане прэзідэнт СССР.
Гарбачоў вельмі знерваваўся, усе чакалі, што ён на мяне нападзе, але тут падняўся Ельцын. І яшчэ мацней яму «ўрэзаў». Пасля гэтага Гарбачоў сышоў. Іслам Карымаў кажа: вы нас пасварылі з Гарбачовым, ідзіце шукайце яго і прыводзьце назад -- Дзяржсавет застаўся без старшыні. Мы выйшлі з Ельцыным (па дарозе я запрасіў яго ў Беларусь) і прывялі Гарбачова назад. Але ўсе зразумелі, што гэтая дамова падпісаная быць не можа.
«Шампанскае чаркамі не п'юць»
- Увечары 7 снежня пасля папярэдніх перамоваў і вячэры была лазня?
- Была лазня, так.
Журналісты -- аматары сенсацый пісалі, што там была беспрасветная п'янка, але так па-рознаму яе апісвалі, што ўрэшце ўсе зразумелі, што нічога такога не было. Ад нормаў і правілаў ніякіх адступленняў не было.
- Шэсць разоў парыліся - кіраўнікі і другія асобы рэспублік?
- Усе парыліся, і больш за шасцярых парыліся. Чамусьці Кебіч у сваёй кніжцы не піша, што ён запрасіў вельмі добрую каманду прафесіяналаў-масажыстаў (мужчын)... Я не вельмі захапляўся гэтым параннем, масажам, таму што адчуваў сябе гаспадаром, і мне не хацелася, каб былі нейкія адступлення і збоі.
Наогул заўважу, што
сумесны паход у лазню ў той час быў для кіраўнікоў звычайнай практыкай.
- Як вам спалася ў ноч з 7 на 8 снежня? Не было хваляванняў?
- Я спаў зусім глуха, ніякіх хваляванняў не адчуваў.
Па Канстытуцыі я меў права падпісваць міжнародныя пагадненні.Краўчук і Ельцын таксама.
- Вы кажаце, што спалі спакойна, але Гайдар у сваіх успамінах напісаў: «Больш за ўсіх, як мне здаецца, перажываў, хваляваўся Шушкевіч. У яго словах гучаў лейтматыў: мы маленькая краіна, прымем усякае ўзгодненае рашэнне Расіі і Украіны. Але ж вы, вялікія, усё прадумалі?"
- Я хваляваўся, але як гаспадар мерапрыемства. Трэба было час ад часу перагаварыць з кіраўніком КДБ БССР Шыркоўскім - ці ўсё ў парадку з бяспекай. Я хацеў, каб усе былі ўсім задаволеныя. Таму і на наступную раніцу мне было не да палявання.
- Не пайшоў на яго і Ельцын. А вось Краўчук са сваім прэм'ер-міністрам Фокіным на паляванне пайшлі...
- Я не ведаю, дзе ў гэтай гісторыі пачынаюцца жарты, а дзе пачынаецца праўда. Я потым пытаўся ў егераў: як атрымалася, што Краўчук, вядомы добры стралок, нічога не падбіў, а Фокін падбіў парася? Яны адказалі: ды
мы аднаму і другому прывязалі па вялікім дзіку - дык адзін у парася трапіў, а другі - у вяроўку, якой ён быў прывязаны.
- Хто выконваў асноўную працу па напісанні пагаднення аб стварэнні СНД?
- Думаю, гэта была калектыўная творчасць. Але салістамі былі Гайдар (прэм'ер-міністр РФ) і Шахрай (дзяржаўны саветнік РФ). Яны падрыхтавалі праект пагаднення, затым усе артыкулы прымаліся сумесна. Калі ўзнікала нейкая шурпатасць - прасілі зайсці Гайдара. «Ягор Цімуравіч, вось у нас такая праблема».
Ягор Цімуравіч сыходзіў і праз 10-12 хвілін вяртаўся з новым варыянтам, які адразу ж праходзіў.І Шахрай так дзейнічаў.
- Чаму вы Гарбачова трымалі ў няведанні?
- Спачатку трэба было справу зрабіць. Як толькі прынялі пагадненне, вырашылі інфармаваць яго першым. Зрабіць гэта даручылі мне - у жарт ці сур'ёзна Краўчук і Ельцын сказалі: ты з ім вялікі сябар. Я ў сваю чаргу спытаў: «А Бушу хто патэлефануе? Трэба, каб Ельцын тэлефанаваў - ён з ім вялікі сябар». Так і вырашылі.
І вось
тэлефаную я першым Гарбачову - з суперсакрэтнага тэлефона на суперсакрэтны. А ў мяне пачынаюць пытацца, хто я такі... Увогуле, адчувалася, што Гарбачоў не адразу бярэ трубку, таму што хоча паказаць, што ён вялікі начальнік.
Але пакуль яму дакладвалі пра мой званок, астатнія вырашылі, што я ўжо з Міхаілам Сяргеевічам размаўляю, і патэлефанавалі Бушу. Таму
калі я толькі пачаў размову з Гарбачовым, то ўжо чуў, што ў іншым куце Ельцын гаворыць з амерыканскім прэзідэнтам(Ельцын гаварыў вельмі гучна - яго сінхронна перакладаў на ангельскую міністр замежных справаў Козыраў).
Гарбачоў павучальным тонам, быццам мы дзеці і ўчынілі нешта несур'ёзнае, сказаў: а вы ўяўляеце сабе, як да гэтага паставіцца міжнародная грамадскасць? Я адказаў: ведаеце, ўяўляю - Барыс Мікалаевіч размаўляе цяпер з Бушам, і ў мяне ўражанне, што яму навіны падабаюцца.
- Праца над пагадненнем працягвалася 8 снежня да 16 гадзін?
- Ну, не зусім да 16. У 16 ужо было публічнае падпісанне.
- Як увесь гэты час паводзіў сябе Кебіч? Ці не адгаворваў вас ад неразважнага кроку?
- Ды наадварот! Я б нават сказаў, што
ён быў адным з ініцыятараў таго, каб пагадненне падпісалі 6 чалавек. Ён сказаў: напэўна, будзе больш пераканаўча, калі дакумент ад Беларусі падпішуць і прадстаўнікі заканадаўчай улады, і выканаўчай.Я Ельцыну гэта перадаў, ён пагадзіўся, што будзе лепш, калі подпісы паставяць першыя і другія асобы дзяржаваў.
Цяпер Кебіч заяўляе, што я ледзь не прымусіў яго падпісаць дакумент. Слухайце,
я ганаруся сваім удзелам у падрыхтоўцы Белавежскага пагаднення.Ганарыўся б яшчэ больш, калі б адна траціна яго «належала» мне. Але я сумленна прэтэндую толькі на адну шостую.
- Станіслаў Станіслававіч, давайце ўжо развянчаем усе міфы да канца. Ці ўжывалі ў Віскулях алкаголь, калі і колькі?
- Ужывалі алкаголь у такіх мізэрных колькасцях, што пра гэта наогул можна было б не казаць.
Калі ў нас атрымлівалася шасцёркай давесці да розуму чарговы артыкул... у нас былі такія вузенькія чарачкі - туды змяшчалася максімум 20 грам каньяку. Мы выпівалі такую чарачку - і не ўсю да дна. Каньяк быў сапраўды добры.
Магчымасць напіцца была - пі, гуляй колькі хочаш. Стаялі столікі з напоямі. Але ніхто не піў, усе былі на тармазах!
- Вы кажаце, што пасля зацверджання артыкулаў пагаднення аб стварэнні СНД пілі каньяк. А Кебіч сцвярджае, што выпівалі па чарцы шампанскага.
- Шампанскае чаркамі не п'юць. Ну, можа, ён і піў шампанскае. Я шампанскага не піў. І, па-мойму, Ельцын не піў. Бурбуліс наогул не п'е. Гайдар па жыцці практычна не піў - можа, таму рана і памёр.
«Калі ехаў у Мінск, то думаў: што ж будзе?!»
- Давайце падвядзем вынікі. Ці можна сказаць, што Белавежскае пагадненне перш за ўсё зрабіла, «прасунула» расійская дэлегацыя?
- Не, нельга. Яна зрабіла важкі ўклад -- я ўжо назваў салістаў. Але і ў нас былі прафесіяналы.
- Гэта значыць, нельга сказаць, што Ельцын і яго паплечнікі спланавалі гэтае пагадненне, завабілі Шушкевіча і Краўчука, а затым іх ўламалі?
- Пра што вы кажаце! Я не ведаю, хто больш ад гэтага пагаднення выйграў.
Ельцын, скажам наўпрост, вырашаў сваё пытанне. Ён хацеў быць незалежным ад прэзідэнта СССР кіраўніком Расіі. А мы з Краўчуком вырашалі свае пытанні. Па-першае, па нафце і газе ўсе пытанні былі знятыя. Па-другое, незалежнасць Беларусі ўпершыню за 200 гадоў была прызнаная Расіяй!Гэта ж было нашае неверагоднае дасягненне. Пра гэта і марыць не маглі народафронтаўцы.
Сёння нават сам дзіўлюся: я не думаў, што мы робім нейкі адчайны ўчынак ці праяўляем гераізм. Але калі паглядзець з гістарычных пазіцый, то так,
мы без кроплі крыві зафіксавалі распад імперыі. А ёсць жа контрпрыклад Югаславіі, дзе прадстаўнікі рэспублік не селі за стол перамоваў, і што было, вы ведаеце - да гэтага часу Гаагскі трыбунал разбіраецца.
- 8 снежня 1991 года зразумела, што здарылася. А што было назаўтра, 9 снежня?
- Глядзіце якая была сітуацыя: мне па Канстытуцыі было дадзенае права падпісваць ад імя Беларусі міжнародныя дамовы. Але я павінен быў адразу ж паставіць пагадненне на ратыфікацыю парламента. Калі б парламент не ратыфікаваў яго -- яно перастала б дзейнічаць, і я зрабіўся б палітычным трупам.
І вось калі я ехаў у Мінск (не паляцеў, а паехаў на ЗІЛе-117), то думаў: як жа мне ставіць гэта пагадненне на ратыфікацыю?! Што ж будзе? А атрымалася вельмі проста:
11 снежня толькі адзін чалавек прагаласаваў супраць - Ціхіня Валерый Гур’евіч... А ўсе астатнія прагаласавалі «за»!
Калі мяне праз паўгода дэпутаты пачалі папракаць у падпісанні пагаднення аб стварэнні СНД, я працытаваў іх жа словы. Я і сам цяпер дзіўлюся, як лёгка прайшло гэтае пагадненне. Гэта быў нейкі парыў, ратыфікацыя прайшла імгненна.
- Можа, дэпутаты не разумелі, што падпісваюць смяротны прысуд СССР?
- Вы закранаеце пытанне пра палітычную кваліфікацыю народных выбраннікаў. Я думаю, не ўсе дэпутаты ўсведамлялі, за што яны галасуюць. Напэўна, думалі, што гэтая паперка так, а ўсё будзе дзейнічаць па-старому, што проста СССР будзе называцца СНД.
Але, думаю, большасць дэпутатаў разумела, што адбываецца, і яны былі не супраць.
Большасць беларускіх дэпутатаў думалі, што Расія рабуе Беларусь. А большасць расійскіх - што Расія ўтрымлівае Беларусь.
- Калі казаць пра незалежнасць Беларусі, якая падзея, на вашую думку, была больш важная: Дэкларацыя аб незалежнасці 27 ліпеня 1990 або Белавежскае пагадненне 8 снежня 1991 г.?
- Думаю,
самая важная падзея адбылося 25 сакавіка 1918 года. Там людзі сапраўды праявілі гераізмі, у агульным выніку, ахвяравалі сабой.
