Улюблёныя словы ў беларускай мове: «пан» 90

У якасці лірычнага адступлення - трохі развагаў актыўнага карыстальніка беларускай мовы. Не прэтэндую на навуковасць ці ўвогуе нешта большае, чым проста побытавы погяд - але нават і ў мовазнаўстве ёсць рэчы, бачныя чавеку неўзброеным вокам. Лінгвісты-прафесіяналы - ласкава прашу выказвацца ;)

Для ветлівага зварота да чалавека мужчынскага полу ў беларускай мове спрадвеку існавала слова «пан». Зварот да замужняй дамы — «пані», да незамужняй — «панна». Да мноства людзей адначасова — «панства». Адчынім такі помнік сярэднявечнай беларускай мовы, як Статут Вялікага княства Літоўскага. На старонках гэтага дакументу мы ледзь не ў кожным артыкуле сустрэнем слова «пан».

Чаго мы там не сустрэнем ніводнага разу — гэта ўвайшоўшага ў наш лексікон выдуманага слова «спадар».

Так, слова «спадар» у гістарычных крыніцах па сутнасці не сустракаецца — сустракаецца слова «гаспадар» (у тым жа значэнні, што і сёння). Мяркуючы па ўсім, слова «спадар» як ветлівы зварот было вынайдзена і ўведзена ў выкарыстанне беларускімі нацыяналістамі-сацыялістамі на мяжы 19 і 20 стагоддзя, магчыма, як калька з расійскага «сударь».

Напэўна гэта звязана з тым, што слова «пан» у беларускіх грамадоўцаў-народнікаў мела нейкія негатыўныя класавыя ці нацыянальныя канатацыі. Якія цяпер, у пачатку 21 стагоддзя, перасталі быць актуальнымі, бо беларускі нацыянальны рух даўно перастаў быць сялянскім і лявацкім, а беларуская нацыянальная ідэя (прынамсі на ўзроўне вонкавай атрыбутыкі і кірунку думкі) даўно звярнулася таксама і да вялікалітоўскай традыцыі і да культурнай спадчыны нашай краёвай арыстакратыі.

Слова «пан» у сваёй мове не цураюцца і ніколі не цураліся ўкраінцы.

Пры тым, што гісторыя ўзаемадачынення ўкраінцаў з палякамі і з польска-беларуска-літоўскайкаталіцка-шляхецкай традыцыяй куды больш насычаная варагаваннем і кроўю, чым наша. Такі ж самы ветлівы зварот і ў літоўскай мове — «ponas».

Хтосьці скажа пра нібыта «прыжыласць» гэтага наватвора «спадар» — але па такой жа логіцы можна спаслацца і на дзяржаўныя акадэмічныя слоўнікі, дзе словы «шоў» і «ноў-хаў» пішуцца праз галосную «у» і дзе пры наяўнасці слова «радыё» існуюць словы «відэа» і «Токіа».

Беларуская мова мае патрэбу ва ўдасканаленні. Яе недастатковая ўжыванасць мае толькі адну ў дадзеным выпадку перавагу — гнуткасць і ўспрымальнасць да гэткага ўдасканалення. Пагатоў, слова «пан» ужо паспяхова існуе і выкарыстоўваецца ў рымска-каталіцкай літургіі ў тым жа сэнсе, што нямецкае «Herr» ці ангельскае «Lord».

А значыць —

далоў «спадара»! Даёш «пана»! :)

Алесь Чайчыц

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ