Святло і цені Зянона Пазняка 97

Лукашызм, або Цёмнае царства. «Гэта фатаграфія без станоўчых персанажаў», — піша Пазняк.

Фронт — ты народу майго абуджэння. «Гэта наш народ. Гэта мы самыя. Любем жа гэты народ, ён вельмі харошы», — піша Пазняк.

Зянон Пазняк з любасцю піша пра «сацыяльныя» фота рыбакоў, рабочых, страйкоўцаў, бедакоў часоў Вялікай дэпрэсіі. І нібыта супрацьпастаўляе ім пошлы свет Галівуда і распуснага Парыжа.

«Начны Манмартр» аўтарства Брасаі.

Здымкі светлых жанчын пранізваюць альбом: партрэт «спадарыні Сафеі» Міхася Раманюка.

Здымкі светлых жанчын пранізваюць альбом: партрэт юнай каралевы Элізабэт ІІ аўтарства Юсуфа Карша.

Здымкі светлых жанчын пранізваюць альбом: партрэт Одры Хэпберн аўтарства Юсуфа Карша.

Einsatzgruppen. Стрэл у патыліцу. Пазняк публікуе шмат здымкаў часоў Другой сусветнай — для яго гэта кульмінацыя беларускай трагедыі.

Адзін з нямногіх каляровых у кнізе — партрэт Рыгора Барадуліна аўтарства Сяргея Шапрана.

«Нямаш, браткі, як Менск наш бяленькі». Менск. 1918.

Вільня Яна Булгака.

Зямля і вада. Эдвард Уэстан.

Магія здымка на вокладцы раскрываецца, калі кнігу раскласці так, каб бачыць абедзве старонкі вокладкі — першую і апошнюю.

Беручы ў рукі гэтую кнігу, я мусіла прыдушыць скепсіс, каб зазірнуць усярэдзіну. Колер вокладкі дакладна такі, як на памятных беларускіх шыльдах у Вільні, фундаваных Міністэрствам культуры хіба ў 1980–1990 — шэры мікашэвіцкі граніт, на якім нічога немагчыма прачытаць. На шэрым тле вокладкі выдзяляюцца далёкія дрэвы, хаты і сілуэт касцёла. Дрэвы, хаты, храм і снег — пералік роднага. Адкрыю вам таямніцу: кнігу трэба раскласці так, каб бачыць абедзве старонкі вокладкі — першую і апошнюю. Адкрыецца пейзаж — зімовы вечар у мястэчку Суботнікі. Калі не разгорнеце — магія здымка і, адпаведна, вокладкі ад вас схаваецца. Праўда, гэтую магію і так псуе нецікавы шрыфт. Ды і сама назва ніяк не прамовіла да майго ўяўлення. Я і так ведаю, што такое добрая фатаграфія, я яе бачыла — конь, які ляціць над вуліцай, не кранаючы зямлі, і ластаўка, якая стралой пралятае паміж дарогай і капытом.

Што ж новага-добрага можа сказаць кніга пад такой ніякаватай назвай?

Выявілася, можа. Некалі ў НН быў выдатны кніжны конкурс-агляд «Страказінае вока». Задума была ў тым, каб з дапамогай маленькіх фрагментаў нарацыі як мага больш дакладна паказаць беларускі літаратурны ландшафт.

Альбом эсэ Пазняка пра добрую фатаграфію якраз і дае такі эфект страказінага вока. Карціна свету сабраная тут з позіркаў фотамастакоў розных краін і часоў.

Сегменты, якія складваюцца ў адно і тут жа распадаюцца, стракацяць. Візуальнае свята, збольшага чорна-белае. Чым менш каляровая фатаграфія, тым болей ажывае фантазія.

Кніга мае каля 240 старонак і складаецца з 56 эсэ, прысвечаных аднаму або некалькім здымкам.

Два першыя эсэ — «Менск — сакавік 1918» і «Вільня Яна Булгака».

На здымку з Deutsche Bundesarchiv мы бачым пляц Волі ў сакавіку 1918, выгляд з акна гатэля «Еўропа». Гэта хранатопас БНР, і таму здымак выклікае трымценне. Кафедральны касцёл, пастой конак, мокрыя вуліцы, выразныя сілуэты дрэваў у імжы.

«Нямаш, браткі, як Менск наш бяленькі», — цытуе аўтар Дуніна-Марцінкевіча. Цяпер, браткі, няма ні нашага бяленькага Менска, і Беларусь наша даўно не бяленькая.

«Гэты Менск разбурылі рускія бальшавікі», — піша Пазняк. І згадвае эпапею абароны Верхняга горада ў 1960–1980. Тады група абаронцаў Верхняга горада спыніла бульдозер камунізму. Праўда, праз гады прыкаціў яшчэ больш брутальны бульдозер, і вы ўсе яго ведаеце. Ён папляжыў усё, што выбівалася з эстэтыкі казармы, турмы, шматпавярховіка, калгасу.

Тым большы тэрапеўтычны эфект дае мройная, замглёная Вільня на здымках Яна Булгака — там застаўся кавалак нашай цывілізацыі,

літоўцы яе прынамсі не разбураць. За невялікую капейку і пры наяўнасці візы кожны можа паехаць туды проста цяпер.

Вільня ўстаяла, а вось фотаархівы Фабіяна Рушчыца і Яна Булгака знішчылі Першая і Другая сусветныя войны.

«Загінулі каля 50 тыс. каталагізаваных негатываў», — піша Пазняк. Да тэмы знішчэння фотаархіву аўтар вяртаецца у 56-м эсэ «Світанне Айчыны».

Падчас ператрусаў і «гэбоўскага пагрому» ў ягонай мінскай кватэры дурныя боты знішчылі ўжо ягоныя, пазнякоўскія негатывы — таксама каля 50 тысяч. Сябры сабралі ацалелае і перадалі за мяжу.

56-е эсэ складаецца з гэтых уратаваных здымкаў. На іх стары Менск, Верхні горад да «рэстаўрацыі». Зянон Станіслававіч спадзяецца што па гэтых здымках горад удасца аднавіць некалі, калі ўлада не будзе такой хамуйлаватай. Там жа фота персанажаў з браслаўскіх вандровак аўтара (афтоп: а вы ведалі, што «цыбаты чарнявы Зянон», якога ў якасці таварыша вандровак згадваў Караткевіч, — гэта малады Пазняк?).

Трэцяе эсэ — «Лукашызм, або Цёмнае царства». Там змешчанае фота невядомага аўтара з сярэдзіны 90-х — панылая кабеціна старэйшага сярэдняга веку ў газавай хусце цалуе руку Лукашэнкі, няспрытна трапіўшы ў пазногаць вялікага пальца.

Лукашэнку гэта ўсё відавочна падабаецца. На заднім плане бруднаваты поп і нейкія неахайныя таварышы. Аўтар піша:

«Па структуры, сюжэце і жанры фатаграфія выклікае чамусьці асацыяцыі з падыходам рускіх «перасоўнікаў» у жывапісе.

І сапраўды, тут няма нічога беларускага. Нейкі чужы сярэднявечны абсурд у XXI стагоддзі. Гэтыя зарослыя неахайныя суб’екты з доўгімі тлустымі валасамі, у пакамечаных пінжаках, ад якіх, здаецца, патыхае потам і ладанам; гэты барадаты поп у цэнтры з яйкападобным тварам і гуллівай усмешкай садукея. І нарэшце, пярэдні план — сам «православный атеист». «Вось яно! Вось я! Тая школа, дзяцінства, выспяткі, здзекі — «прыдурак, «байструк»! — прамільгнула глыбока схаваная крыўда. «Цяпер вось яно! Я такі вялікі і такі просты…»

І далей: «Гэта фатаграфія без станоўчых персанажаў.

Хаця ў мяне шкадаванне і спагаду выклікае ўсё ж пажылая жанчына, што абедзвюма рукамі трымае палец вярхоўнага начальніка ўлады і цалуе яго ў пазногаць. Гэта даніна традыцыі, знак культуры, пакоры і павагі да начальства. У прынцыпе, нічога кепскага тут няма, калі б…»

Тут я з аўтарам не пагаджуся ў двух пунктах. Па-першае, цалаваць пазногці начальству — кепска. Гэта забойча для душэўнага здароўя і цалавальніцы, і цалаванага. І другое: калі ў гэтым здымку і ёсць нешта беларускае, дык гэта яна, забітасць, другая натура, утоўчаная акупантамі і начальствам у самы арганізм.

У канцы кнігі, у эсэ «Вялікдзень», аўтар змяшчае здымак Васіля Фядосенкі «Усяночная» — прасветленыя і задуменныя вернікі, што прынеслі ў храм свяціць кошыкі з ежаю. Стаяць і слухаюць казань, твары анёльскія. Здымак цёплы, мядовы і такі мілы, што вачэй не адвесці. Побач з ім другі — «Вялікдзень» — людзі стаяць велікодным днём пад брамаю турмы, з перадачкамі для палітвязняў, блізкіх і родных.

Ля брамы плямістай спінай да сузіральніка стаіць мажны амапавец, дужа падобны да дыпладока.

Бягуць гады.
Так хутка.
І, як раней,
пакутуе наш народ, — каментуе аўтар.

Даруйце, але на першым здымку цалуе ўладныя кіпцюры таксама народ. Адны пры рэжыме плачуць, другія скачуць.

І тыя, і другія — народ. Мала таго, дзеці тых, хто цалаваў ручку, магчыма, сядзяць у турме, як на здымку «Вялікдзень» — здымкі раздзяляе роўна 10 гадоў. Любіць беленькіх, але не любіць чорненькіх можна, толькі з такога падыходу толку — нуль.

Здымкі з «цёмнага царства» лукашызму абраныя са снайперскай трапнасцю.

Тут найлепшае ад Анатоля Клешчука, Васіля Фядосенкі, Андрэя Лянкевіча (дама з чырвоным сцягам у імгле), Віктара Драчова (вясковыя цётухны ў хаце, на покуці — вышэй за абразы — партрэт Лукашэнкі (пазней і мегаліслівец ад улады назаве яго «вышэйшым за Бога»), і цыкл Антона Матолькі «Дзікае паляванне» — кабаноіды-амапаўцы хапаюць юнага і прыўкраснага Максіма Чарняўскага. Дарэчы, гэты трыпціх Матолькі, — безумоўна, адна з вяршынь беларускай сучаснай фотажурналістыкі.

Уражвае барвовы (адзін з нямногіх каляровых у кнізе) партрэт Рыгора Барадуліна аўтарства Сяргея Шапрана.

Вось як піша пра партрэт Пазняк: «Высакародства і драматызм гучання яму надае вельмі адпаведны ў гэтай гаме глыбокі аксамітна-цагельны колер і яго натуральная гарманізацыя з іншай, чорна-сіняй тэкстурай адзення, з тонам аблічча, серабрыстымі валасамі».

Партрэт сапраўды цудны: глыбакавокі Рыгор Барадулін у барвовай, як густая кроў, кашулі, сам на чорным тле.

Сваю высакародную галаву Барадулін падтрымлівае рукою з масіўным срэбным пярсцёнкам на сардэчным пальцы. Такія пярсцёнкі абы-каму на палец не сядуць. На гэтым партрэце Рыгор Барадулін атрымаўся высакародны, як кароль Кафэтуа. У кнізе ёсць і душараздзіральны здымак: Генадзь Бураўкін і Рыгор Барадулін ля Божай пасцелі, на якой ляжыць выснажаны, змучаны Быкаў. Але відаць, што гэта Быкаў, не зламаны нічым. Тры высакародныя старцы, мудрацы. Гэта ўжо не «добрая фатаграфія», а выбітная.

Увогуле шакавальных, жорсткіх фота ў альбоме няшмат. Адна з іх — «Стрэл у патыліцу».

Нямецкі афіцэр страляе ў патыліцу жанчыне, якая, уся сцяўшыся, трымае на руках дзіця, адвярнуўшыся ад ката.

Абыду гэтае фота маўчаннем. Яно запісваецца спадыспаду павек, як здымкі Роберта Капы. І ніколі не сціраецца.

Асаблівыя пачуцці выклікаюць эсэ, прысвечаныя заходняму фота, як старасвецкаму, так і новаму. Зянон Пазняк з любасцю піша пра партрэты юнай каралевы Элізабэт ІІ і Одры Хэпберн (абодва аўтарства Юсуфа Карша), пра «сацыяльныя» фота рыбакоў, рабочых, страйкоўцаў, бедакоў часоў Вялікай дэпрэсіі. І нібыта супрацьпастаўляе ім пошлы свет Галівуда і распуснага Парыжа.

У эсэ «Начны Манмартр», прысвечаным фотамастаку Брасаі, Пазняк піша: «Брасаі быў чалавекам таленавітым, але заганнага жыцця. Будучы сваім сярод багемы і начных жыхароў, ён выкарыстоўваў сваю прысутнасць у гэтым асяроддзі для фотатворчасці і выдаў альбом пра начны Парыж, дзе паказаў прастытутак, сутэнёраў, наведнікаў дамоў цярпімасці, хуліганаў, п’яніц, распуснікаў, бедных акцёраў, танцорак, усялякую разнашэрсную публіку з начных кавярняў, танцпляцовак і бардэляў, якую нармальныя людзі звычайна не бачаць».

Зноў антаганізм — добрыя людзі і злыя людзі, добры народ і злы.

І яшчэ гэтае незразумелае словаспалучэнне — «нармальны чалавек».

Жанчын Зянон Пазняк таксама апісвае на кантрасце добрага і дрэннага, да прыкладу, старая прастытутка з Манмартру на фота Брасаі — і светлая каралева Элізабэт з партрэта Карша. Эсэ «Фотакабіна, або Чалавек прыгожы» складаецца са здымкаў пар, якія яны самі сабе зрабілі ў фотакабінах, без удзелу фатографа. Пары 1930, 1940, 1960-х, нашага часу. Ёсць там і здымак аўтара з жонкай. Суправаджаецца радкамі:

Мінаюць дні.
Святло любові
нам непагасна свеціць.

Лепей пра гэты здымак ня скажаш. Самі паглядзіце.

У многіх эсэ аўтар звяртаецца да светлага вобразу жанчыны, піша пра яе схільнасць да самаахвярнай любові, згадвае «песню Сольвейг», што вядзе праз жыццё слабых і знявераных, пра тое, што здольнасць да міласэрнасці, любові і ахвяры робіць жанчыну боствам.

І здымкі светлых жанчын пранізваюць альбом — ад партрэта вясковай дамы «спадарыні Сафеі» Міхася Раманюка праз ужо згаданае фота Одры Хэпберн, і заканчваецца гэтая галерэя вобразаў партрэтам бабулі аўтара.

Бабуля пайшла назаўсёды,
засталася яе качарэжка адна ў куточку.

Чытаю: «Той Галівуд, у якім тварыла Одры Хэпберн, даўно не існуе, і такіх, як яна, там няма. Прымітывізм, пошласць, вычварнае грубае збачэнства, тупасць і садомская распуста Галівуда не тое што ўражваюць — адштурхоўваюць як нечыстоты»; «паўголая, неахайная, абы-як апранутая ў шырспажыў, у пакамечанае нейкае рабоча-кухоннае (а то і спальнае) адзенне, экзатычная публіка на вуліцах Брукліна першыя дні выклікала шок».

Для недаверка людзі не дзеляцца на мадоннаў і блудніц, анёлаў і чарцяк, добрага народа і дрэннага насельніцтва.

Вось, да прыкладу, я такі недаверак са збітым прыцэлам. Заміж чарнаты і белі бачу сто адценняў шэрага. Выключэнняў — чатыры: белыя — Бог і Беларусь, чорныя — д’ябал і той, пра каго вы падумалі.

Тым цікавей было паглядзець на свет вачыма чалавека, які ведае, што ён любіць, а што ненавідзіць як бубонную чуму.

Такі чалавек не прызнае эрзацаў і кампрамісаў. Чорнае ў яго чорнае, а белае — белае. У гэтым сэнсе тым, чыя натура — кампраміс, хто любіць дзівацтвы, нізавую культуру і не разумее панятку «нармальны чалавек», альбом будзе асабліва цікавы. Прынамсі, я пра патрачаныя 30 залатовак не шкадую.

У гэтай кароткай рэцэнзіі я пакінула па-за ўвагай шмат выдатнага. Да прыкладу, гістарычныя здымкі ў эсэ «Апошні танец перад вайной», «Вялікая дэпрэсія», «Савецкі Саюз і Гаміньдан», «Фронт. Ён маё і тваё адраджэнне» (дзе сярод твараў фронтаўцаў я злавіла ўсмешлівы твар Галіны Вашчанкі, жонкі Пазняка), «Ціхая малітва над расстралянымі», «Курапаты. Вечны спакой», «Апошні год Кебіча», «Цягнік у нямецкае рабства», «Менск пад акупацыяй і вайной» «Ціхі Чарнобыльскі генацыд» і іншыя. Ёсць там зямныя і марсіянскія пейзажы, гарады, акіяны і неба. Ёсць несамавіта файныя партрэты. Глядзіце самі.

Пакідаю без увагі і мастацтвазнаўчыя развагі Пазняка, якіх у тэксце якраз у меру. Яны падаліся мне цікавымі, але ацаніць іх належным чынам я не магу.

Як не ацэньваю і выбарку здымкаў — наколькі яны знакавыя для гісторыі фатаграфіі, для мастацтва. Зрэшты, кніга суб’ектыўная, як ёй, на маю думку, і належыць.

Гэта збор эсэ чалавека вялікага.

Я смела даю эпітэт «вялікі», бо Пазняку разам з выбітнымі папярэднікамі і паплечнікамі ўдаліся такія праекты, як Верхні горад, Курапаты, Фронт, Незалежнасць Беларусі. Ён дагэтуль займае месца ў грамадскай свядомасці, нягледзячы на доўгую эміграцыю.

Дарэчы, кніга мае шматвымерныя вартасці. Яна ў вас у руках не рассыплецца — дыхтоўная. Прыемная на дотык — крэйдаваная папера, белая, як тварык Рэбэкі, дачкі Ісаака з Ёрка. Тоўстая ледэрынавая вокладка. Ад кнігі ідзе салодкі таямнічы пах вечнасці, прысутнай і адсутнай адначасна. Я, напрыклад, гэтую кнігу адразу ж пазначыла экслібрысам, каб не было спакусы камусьці падарыць. Такая патрэбная самой.

* * *

Зянон Пазняк. Добрая фатаграфія. Фатаграфічныя эсэ пра фатаграфіі з краінаў Еўропы і Амерыкі ад сярэдзіны XIX стагоддзя і да нашых дзён. Варшава — Нью-Ёрк — Горадня, 2012. Гарадзенская бібліятэка.

P. S. Ага, і мова. Кніга пісаная тарашкевіцай, але непаслядоўна — можна прачытаць на адной старонцы «псіхалЯгічны» і «археалАгічны». Ёсць і паланізмы з русізмамі — так, спадар Булгак на с. 9 «усправедлівяўся» перад немцамі, што ён не паляк, а беларус. Гэта стварае іранічны падтэкст. Беларус «апраўдваецца», «бароніцца». «Усправедлівяецца» якраз паляк. «Абедзьвума» рукамі — заміж «абедзьвюма». Бо ёсць абодвума і абедзвюма. Мужчынскі і жаночы род. Аднак апошнім часам у нас пабралі моду выдаваць кнігі без карэктара. Што шкада.

Ева Вежнавец

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ