Дванаццаць гадоў таму група дэпутатаў апазыцыі Беларускага Народнага Фронту пачала ў Вярхоўным Савеце галадоўку. Яны пратэставалі супраць плянаў Аляксандра Лукашэнкі правесьці рэфэрэндум у пытаньнях мовы, дзяржаўнай сымболікі, інтэграцыі з Расеяй і прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў. Якое месца заняла тая падзея ў найноўшай гісторыі Беларусі?
Гісторык Валянцін Голубеў цяпер працуе ў Польшчы, дзе сярод іншага чытае лекцыі польскім студэнтам.
Былы дэпутат кажа, што часта даводзіцца распавядаць пра падзеі красавіка 1995 году, калі пачалася галадоўка дэпутатаў апазыцыі. А ў ноч на наступны дзень апазыцыянэраў жорстка зьбілі на загад кіраўніцтва краіны й гвалтам выдалілі з парлямэнту.
Валянцін Голубеў згадвае, як празь некалькі гадзінаў пасьля зьбіцьця яны вярнуліся ў Вярхоўны Савет, каб заклікаць дэпутатаў асудзіць гвалт:
«На наступны дзень у парлямэнт прапускалі празь левае крыло, і што мяне асабліва ўразіла — не пускалі нябожчыка Васіля Шаладонава, які тады быў генэральным пракурорам! Яму таксама нейкую праверку наладзілі. А нас, дэпутатаў, якіх зьбілі, міліцыя ўвогуле не пускала. Рамку ўсталявалі, як ў аэрапорце, калі міны шукаюць. Тады я загадаў хлопцам: «Валім гэтую рамку!», і мы прайшлі».
Аднак парлямэнт абмежаваўся абмеркаваньнем падзеі, а заведзеную пазьней крымінальню справу аб зьбіцьці дэпутатаў гэтак і не завяршылі.
На думку Валянціна Голубева, самым небясьпечным пытаньнем на рэфэрэндуме было пытаньне пра дазвол прэзыдэнту распускаць парлямэнт. «З таго часу шлях да дыктатуры быў адкрыты», — мяркуе былы дэпутат.
Нагадаю, пачалі галадоўку пратэсту сямнаццаць дэпутатаў апазыцыі Беларускага Народнага Фронту на чале зь Зянонам Пазьняком, потым да іх далучыліся дэпутаты Алег Трусаў і Сяргей Антончык.
Алег Трусаў мяркуе, што самым істотным для прыхільнікаў рэфэрэндуму былі пытаньні пра мову і сымболіку. «Толькі калі ім удалося адмяніць беларускую гістарычную сымболіку і надаць статус дзяржаўнай расейскай мове, толькі тады Расея прызнала Лукашэнку за хаўрусьніка і пачала фінансаваць ягоны рэжым. Гэта цягнулася да нядаўняга часу ўсе дванаццаць гадоў», — заўважае Алег Трусаў.
Аднак, нягледзячы на зьбіцьцё, саму акцыю пратэсту былы дэпутат лічыць пераможнай:
«Усё ж атрымалася наша перамога. Таму што Вярхоўны Савет у выніку нашай галадоўкі спачатку не зацьвердзіў амаль усе пытаньні рэфэрэндуму, а зацьвердзіў ужо пасьля, як нас пабілі ды іншых запалохалі. Але тады ўжо ўвесь сьвет убачыў, што ніякага добраахвотнага галасаваньня не было.
А каб мы не галадалі, то Вярхоўны Савет прыняў бы гэта ўсё быццам добраахвотна, і цяпер сытуацыя з мовай і сымболікай была б нашмат горшая. Пра гэта ж і народ даведаўся, тады ж яшчэ газэты выходзілі. Пра нашу галадоўку нават у «Звязьдзе» паведамлялі».
Як грамадзкасьць адрэагавала на зьбіцьцё парлямэнцкай апазыцыі? Былы супрацоўнік КДБ Валер Костка ў тыя дні на знак пратэсту сышоў зь дзяржаўнай працы. Але ён мяркуе, што збольшага грамадзтва тады не ўсьвядоміла адказнасьці:
«Кансалідаванага пратэсту не было. Некаторыя нават сьмяяліся, што вось Пазьняк абвясьціў галадоўку. Але Пазьняк стаяў на прынцыповай пазыцыі, і цяпер відаць, што ён меў рацыю.
Тады трэба было змагацца ўсім разам, але ня ўсе разумелі Пазьняка. Атрымалася, што адных зьбіваюць, другія сьмяюцца, а ўлада атрымала маральную і фізычную перамогу, і гэта дало ёй падставу для дзеяньняў у 1996‑м, 1999 годзе і далей».
