«Пляц» аддзячыў самаахвярнаму юнаку гучнымi працяглымi воплескамi. Я б не прамяняў гэтага слаўнага юнака на ўсiх насельнiкаў пяцiпавярховага будынка ЦК ЛКСМБ, уключна з шасцю яго фюрэрчыкамi i мноствам унтэрфюрэрчыкаў. Сяргей — сапраўды лiдэр свядомай беларускай моладзi. Тыя ж — падгалоскi закаранелых бюракратаў, дэспаты аморфнай, нацыянальна бясполай i безаблiчнай казарменнай масы".
Мінула шмат гадоў. Журналіст «Народнай волi» адшукала Сержука Вiтушку ў Вiльнюсе, дзе ён зараз жыве.
У часы нацыянальна‑адраджэнскага руху ў Беларусi канца 1980‑х — пачатку 1990‑х Сяржук Вiтушка стаяў побач з Зянонам Пазьняком. Ён быў адным з iнiцыятараў стварэння i кiраўнiком нефармальнай маладзёжнай арганiзацыi «Талака».
У 1991 годзе Вiтушка прыняў рашэнне пераехаць у Вiльнюс. Яго лёс склаўся вельмi няпроста. I, скажу шчыра, калi я дамаўлялася з iм аб iнтэрв’ю, то не верыла, што Сяржук дасць згоду распавесцi пра самыя складаныя часы свайго жыцця. Выпрабаванняў, якiя яму выпалi, хапiла б на жыццё не аднаго чалавека. Але ён не змiрыўся, а кожны дзень, кожную гадзiну, кожную хвiлiну пераадольвае iх. Слабы фiзiчна, ён моцны духам, верай у людзей, у сябе, у будучыню Беларусi.
«Вiльня — гэта не эмiграцыя»
— Сяржук, у сучаснай Беларусi нiкога не здзiўляе той факт, што моладзь з’язджае ў замежжа i нярэдка там, у чужых краiнах, будуе сваё жыццё. Вы пакiнулi Беларусь на пачатку 1990‑х, падчас росквiту адраджэнскага руху. Чым гэта было выклiкана?
— Я пераехаў у Вiльню, калi ўжо адбылася незалежнасць Беларусi. Мне здавалася, што ў нашай краiне ўжо ўсё здзейснiлася, што наш цягнiк стаў на свае рэйкi i пачаў рухацца ў правiльным накiрунку. Тады з’явiўся заклiк Сяргея Дубаўца ствараць беларускую Вiльню. I нас, маладых, многа пераехала ў лiтоўскую сталiцу. Нам здавалася, што перадавая беларускага фронту менавiта ў Вiльнi. Што без Вiльнi, без Беластока мы не можам iснаваць як адзiнае цэлае. Гэта не толькi наша гiсторыя, гэта нашая сутнасць.
— Гэта ўжо патыхае перадзелам межаў.
— Мы хацелi вярнуць Вiльню ў склад Беларусi духоўна. Нiхто не гаварыў пра перадзел межаў. Важна было, каб у Вiльнi адбывалiся беларускiя падзеi, з’явiлiся беларускiя ўстановы, жылi беларускiя людзi. Вiльня — гэта не эмiграцыя.
У маiм пераездзе быў не толькi грамадскi момант, але i асабiсты таксама — тут утварылася мая сям’я.
Спачатку, безумоўна, у мяне былi цьмяныя ўяўленнi, чым я тут буду займацца. З майго боку гэта быў трохi безадказны ўчынак. У Менску ўсё ж такi было больш сувязяў, знаёмстваў, бацькоўскi дом. Але патроху ўсё наладжвалася. Удалося стварыць беларускамоўную школу, у якой я выкладаў гiсторыю. Працаваў, пакуль не расхварэўся. Сышоў з настаўнiцкай працы, калi па стане здароўя ўжо не мог кожны дзень прыходзiць у школу. Набыў прафесiю журналiста, працаваў пэўны час на беларускiм радыё на «Балтыйскiх хвалях», аднак радыё потым развалiлася...
«Лячыць сябе — карпатлiвая, цяжкая праца»
— Аднойчы ранiцай я прачнуўся, расплюшчыў вочы, а вакол — цемра. Я ведаў, што такое магчыма, што, людзi, хворыя на цукровы дыябет, губляюць зрок. Але не думаў, што ўсё можа адбыцца так раптоўна, у адзiн дзень.
Я хварэю з 1980 года. У мяне была бурная маладосць, на дыябет не звяртаў увагi. Лётаў па талакоўскiх сцяжынах i быў упэўнены, што са мною нiчога дрэннага не здарыцца. Але ня‑правiльнае стаўленне да хваробы з майго боку i адсутнасць якасных, дасканалых лекаў не маглi не адбiцца на здароўi. Гэта сёння пры сучасных магчымасцях медыцыны тым, хто пачынае хварэць на дыябет, лягчэй захаваць сваё здароўе.
Я пачаў займацца сваiмi балячкамi позна, толькi ў Вiльнi, калi прыцiснула. Хаця лекар казаў, што не ўсё пры такiм захворваннi, як цукровы дыябет, залежыць ад чалавека. Хтосьцi можа захварэць, i ў яго адразу выяўляюцца камплiкацыi, а другi можа пражыць з дыябетам усё жыццё без iстотных ускладненняў.
Да таго ж з 2000 года я вымушаны рабiць гемадыялiз — ныркi амаль не працуюць. Я сёння толькi тым i займаюся, што раблю ўсе гэтыя працэдуры, вытрымлiваю дыеты, п’ю жменямi таблеткi... Каб у маладосцi трошкi больш надаваў увагi свайму здароўю, каб рабiў хаця б адзiн працэнт таго, што раблю зараз, то, магчыма, адчуваў бы сябе iнакш. Таму мая парада маладым людзям — беражыце сваё здароўе. Работы дзеля будучынi Беларусi многа, многа на доўгiя‑доўгiя гады, i трэба выпрацоўваць такую стратэгiю, каб сiл хапiла на гэтыя гады. Не рабiце маiх памылак: вось зараз я згару за Беларусь — i ўсё паправiцца. Бацькi ўвесь час папярэджвалi мяне, прасiлi сачыць за сваiм здароўем, але ж я iх не слухаў, а з галавой кiдаўся ва ўсе мiтынгi. Канешне, я сёння нiводнай секунды не шкадую аб тым, як жыў i што рабiў. Але ж, калi б вярнуць тыя часы, то, безумоўна, iнакш бы ставiўся да свайго здароўя...
Ёсць яшчэ адзiн такi фiласофскi момант. Я захварэў у савецкiя часы. I бацькi, i дактары ў адзiн голас гаварылi, што я павiнен асцярожна жыць, не напружвацца. I гэта, на мой погляд, была памылка. Бо лячыць сябе — гэта карпатлiвая, цяжкая праца. А яшчэ трэба недзе працаваць, чымсьцi займацца, каб зарабляць на жыццё. I атрымлiваецца, што хворы чалавек павiнен працаваць за дваiх як мiнiмум. I таму, я мяркую, хворага чалавека, наадварот, трэба напружваць, таму што калi iдзеш па роўнай сцяжынцы, то трацiш вось столькi сiл, а калi трапiў у яму, то сiл павiнна быць у два разы болей. Трэба, каб чалавек не расслабляўся, не прывыкаў, што за яго нехта нешта зробiць, што ў яго ёсць нейкiя льготы, яму будзе нейкая дапамога. Чалавека з першага дня хваробы трэба настройваць на тое, што ён павiнен змагацца i працаваць за дваiх. У маiм жыццi гэтага не было, i таму потым было так цяжка... Глядзець за сабой хвораму чалавеку, жыць у сям’i, сябраваць — гэта таксама праца. А я iншым разам мог падумаць: «Нiчога, як‑небудзь абыдзецца». А трэба было валявымi высiлкамi прымушаць сябе да гэтай работы.
— Вы сёння засталiся сам‑насам са сваiмi праблемамi?
— Дзякуй Богу, у мяне ёсць родныя, многа сяброў, якiя разумеюць i падтрымлiваюць мяне, i ёсць радыё. Працягнi руку, нацiснi кнопку — i цэлы свет на цябе абрынецца. Слухаю не толькi беларускiя радыёстанцыi, але i рускую Свабоду, Бi‑Бi‑Сі і французскае радыё.
— Валодаеце некалькiмi мовамi?
— На жаль, не. Затое дачка зараз вывучае некалькi моў. Паўлiнка добра ведае беларускую i лiтоўскую мовы, вучыць французскую i англiйскую, а таксама з вулiцы на побытавым узроўнi асвоiла рускую i польскую. Гэтае шматмоўе закладзена ў яе з нараджэння. Я, напрыклад, калi пераехаў у Вiльню, быў прыемна здзiўлены тым, што на вулiцах гучыць шмат моў, i людзi рэальна карыстаюцца iмi.
— Вы — грамадзянiн Беларусi. Не ўзнiкае складанасцяў з лячэннем?
— У Лiтве я маю вiд на жыхарства. А гэта такi дакумент, якi дае права карыстацца ўсiм, я толькi не маю права абірацца ў парламент краіны. Я ўдзячны Лiтве за тое, што атрымлiваю ўсю медыцынскую дапамогу, якая мне патрэбна. Атрымлiваю бясплатна, а гэта вельмi вялiкiя грошы.
— Сяржук, а Вы не думалi аб такой аперацыi, як перасадка нырак?..
— Чаму не? У Лiтве ёсць чарга, i ў лiсце чакання многа такiх жа хворых, як я. Каб рабiць перасадку, павiнны сысцiся ў адным некалькi акалiчнасцяў — павiнен з’явiцца донар, супасцi група крывi i iншыя паказчыкi.... Мае родныя маглi б даць мне нырку, але ў нас кроў не адной групы. Вось i чакаю. За 7 год, праўда, нi разу з банка даных не патэлефанавалi.
— У Вас ёсць зараз праца?
— Час ад часу запрашаюць на Радыё Свабода, запiсваюць мае развагі. Запрашалi на перадачу «Начная Свабода», «Я веру». Некалькi гадоў таму на радыё быў вялiкi цыкл «Сучасныя мемуары», якi распачаў Васiль Быкаў. I я таксама апынуўся ў кампанii паважаных людзей — акрамя Быкава сваiмi ўспамiнамi са слухачамi дзялiлiся Багданкевiч, Шушкевiч i iншыя...
На сённяшнi момант я сам сабе прыдумаў працу. Яна вырасла з майго хобi — я заўзяты слухач Беларускага радыё. Слухаю Радыё Свабода, Радыё «Рацыя», «Акно ў Еўропу» i Радыё «Палонiя». I потым раз на тыдзень раблю агляды для iнтэрнет‑газеты «Свабода».
— А як пiшаце свае тэксты?
— Калi начытваю тэкст на дыктафон, а калi i пiшу сам. Ёсць такая адмысловая камп’ютэрная праграма для сляпых людзей, якая агучвае нацiск кожнай клавiшы i тэкст, што на экране. Зараз яе якраз i асвойваю. Друкую марудна, лацiнскiмi лiтарамi, таму што беларускай версii ўвогуле няма, а рускую яшчэ не паставiў.
«Выздараўленне ад камунiстычнай iдэалогii наступiла пасля Курапатаў»
— Сяржук, як часта Вы ўзгадваеце тыя часы, калi стваралася «Талака»?
— Мне здаецца, што занадта часта. Я абмежаваны ў сваiх рухах, у доступе да свежай iнфармацыi, i мазгi ўсё часцей выцягваюць з мiнулага самыя лепшыя гады. Я вяртаюся ў райскiя часы — у сваё дзяцiнства, маладосць, калi быў здаровы. Вяртаюся ў тыя часы, калi было побач шмат сяброў, i мы iмкнулiся нешта зрабiць. I былi ў нас не толькi паразы, але i перамогi.
— А як сталася, што Вы апынулiся ў першых радах адраджэнскага руху? Адкуль у Вас была такая прага да ўсяго беларускага? Вы скончылi рускамоўную школу, працавалi наладчыкам на «Iнтэграле»...
— Так, у школе я не быў патрыётам Беларусi. Наадварот, памятаю такi смешны эпiзод, калi на ўроку беларускай лiтаратуры я набраўся нахабнасцi i выказаў ад усяго класа пратэст настаўнiцы, што мы не хочам вучыць на памяць урывак з трылогii Якуба Коласа «На ростанях»... Але нейкiя зярняткi беларускасцi ва мне ўжо прарасталi.
Па‑першае, беларускасць падтрымлiвалася i ў маёй сям’i. Адна мая цётка працавала ў музеi Янкi Купалы, другая — выкладала беларускую мову i лiтаратуру ў школе. Мая старэйшая сястра паступiла на фiлалагiчны факультэт БДУ на аддзяленне беларускай мовы. У хаце было многа беларускiх кнiг. I «Песняроў» бацькi слухалi, i за сталом спявалi беларускiя песнi. Дома бацькi размаўлялi на трасянцы, а вось бабуля, да якой я кожнае лета прыязджаў на канiкулы, — на чысцюткай беларускай мове. Яна жыла непадалёку ад Вязынкi, у вёсцы Кiсялi. Я быў «Волькi Пётрачкавай унук». Дзеда я не памятаю, ён загiнуў у часы вайны. У вёсцы мяне здзiўляла, што ўсе рэчы называлiся не так, як у горадзе. Калi бацька пачынаў нешта майстраваць, то прасiў падаць яму гэблiк, склюд. Кожны iнструмент меў сваю назву. Вакол вёскi кожны кавалачак зямлi, кожны пралесак меў сваю назву. Гэтая этнаграфiя мяне зачароўвала...
— А калi Вы пачалi размаўляць па‑беларуску, як адбываўся гэты пераход?
— Пасля школы размаўляў на чыстай рускай мове, потым было тэхнiчнае вучылiшча, завод «Iнтэграл». Але беларуская мова наспявала. Магчыма, таму, што ў тым часе я страцiў бацьку, ён трагiчна загiнуў. Магчыма, мая хвароба... Гэта ўсё мяне выбiвала з агульнай сцяжынкi, па якой пайшлi мае калегi па вучылiшчы. Яны цiкавiлiся дзяўчатамi, выпiўкай, кампанiямi, а я быў з гэтага выключаны. Я любiў чытаць, захапiўся Караткевiчам. I так сталася, што ў той дзень, калi памiраў Караткевiч, я перачытаў «Ладдзю Роспачы». У мяне склалася ўражанне, што ён памёр за Беларусь. Па сутнасцi так i было. Уладзiмiр Караткевiч змагаўся за нас. Ён пiсаў так цiкава, што хацелася чытаць па‑беларуску, гаварыць па‑беларуску, быць беларусам. I мне стала сорамна, што я размаўляю па‑руску. У той жа вечар я прыняў рашэнне размаўляць на роднай мове. Канечне, не адразу ўсё атрымалася. Я чытаў беларускiя кнiгi з алоўкам у руках, i кожнае незнаёмае слова падкрэслiваў, пытаўся ў мацi, сястры, што яно азначае, шукаў тлумачэнне ў слоўнiку. Гаварыць свядома, прынцыпова па‑беларуску я пачаў праз паўгода. Тады ж я пачаў шукаць сяброў‑аднадумцаў. I мне пашчасцiла.
У тыя часы ў калiдоры завода «Iнтэграл» вiсеў стэнд «Таварыства аховы помнiкаў», i аднойчы на iм з’явiлася ўлётка, што ў Музеi драўлянага дойлiдства адбудзецца суботнiк. I я, вядома ж, прыйшоў...
Тады ж я вырашыў паступаць на гiстарычны факультэт. Пасля адбылося маё знаёмства з Генадзем Сагановiчам, i ўжо потым з Алесем Бяляцкiм, Вiнцуком Вячоркам, Вiктарам Iвашкевiчам. У iнтэрнаце на вулiцы Акадэмiчнай збiралася кола такiх свядомых маладых людзей. У рукi патрапiў Ермаловiч, аддрукаваны на папяроснай паперы, забароненыя вершы Янкi Купалы.
— Ва унiверсiтэт Вы паступалi ўжо як талаковец?
— I як камсамолец. На заводзе я быў камсоргам свайго цэха. Я быў чалавекам, якi са школьных гадоў цiкавiўся грамадскай дзейнасцю. Я свядома запiсаўся ў камсамол i браў удзел амаль ва ўсiх школьных камсамольскiх мерапрыемствах. Сястры‑студэнтцы я дапамагаў пiсаць працы па навуковым камунiзме, перачытаў гару лiтаратуры. Я перахварэў гэтым. Але ж жыццё прымусiла больш цвяроза паглядзець на казачныя камунiстычныя iдэi. Маё расчараванне камсамолам прыйшло на заводзе, калi прыходзiлася выбiваць узносы, а хлопцы не хацелi аддаваць заробленыя капейкi на непатрэбныя справы. А ўжо поўнае працверажэнне, выздараўленне ад камунiстычнай iдэалогii адбылося пасля Курапатаў, калi адкрылiся жудасцi пра рэпрэсii.
Ва унiверсiтэце прыходзiлася, як ледаколу, разбiваць завалы савецкай iдэалогii. Я адзiны гаварыў у групе i на ўсiм курсе па‑беларуску, i экзамены здаваў па‑беларуску. Нават навуковы камунiзм. Чытаў Ленiна, i канспекты пiсаў па‑беларуску. Потым мяне падтрымалi некалькi чалавек. Аднак ва унiверсiтэце не было нiводнага аўтарытэтнага прафесара, якому б я мог давяраць, да якога мог звярнуцца. Нiхто з беларускiх прафесараў не захацеў гаварыць па‑беларуску, уключыцца ў перабудову, у нацыянальны рух. Было вельмi крыўдна. Мы ведалi, што адбываецца ў Эстонii, Лiтве, Грузii. Менавiта акадэмiчныя колы ўзначальвалi там народныя рухi.
Маё навучанне ва унiверсiтэце ператварылася ў барацьбу, i таму, скончыўшы тры курсы, я перавёўся на завочнае аддзяленне. На першым месцы ўжо быў iншы унiверсiтэт — унiверсiтэт грамадскай беларушчыны.
З “Талакi” пачынаўся Беларускi Народны Фронт.
— Сёння Вы падтрымлiваеце стасункi з Зянонам Пазьняком?
— Калi ён прыязджае ў Вiльню, абавязкова сустракаемся. Я вельмi паважлiва стаўлюся да Зянона Станiслававiча. Але спрачаюся з iм як з палiтыкам. Лiчу, што ён не заўсёды мае рацыю, асаблiва калi называе нашых дэмакратычных змагароў агентамi Масквы. Я лiчу, што нельга кiдацца такiмi абвiнавачаннямi, бо людзi знаходзяцца ў рэальнай палiтыцы, робяць рэальную справу, могуць памыляцца. I ў сваiх характарыстыках Зянону Станiслававiчу трэба быць больш асцярожным, далiкатным i неазлобленым.
— Сяржук, чаму, на Ваш погляд, мы так хутка згубiлi тое, што ўдалося заваяваць у часы нацыянальна‑адраджэнскага руху 1980—1990‑х гадоў? Чаго не хапiла, каб захаваць, усталяваць незалежнасць, беларускасць?
— Не хапiла ўмення працаваць, не хапiла волi. Мы зарана расслабiлiся, вырашылi, што незалежнасць прыйшла, спраўдзiлася i назад дарогi не будзе. Я памятаю, як мы, талакоўцы, з усмешкай глядзелi на мiтынгi пачатку 1990 гадоў. Маўляў, ну што гэта за мiтынгi, хiба iх можна параўнаць з тымi, якiя праводзiлi мы ў савецкi час пад пiльным вокам КДБ? А якраз у той момант i трэба было прыкладаць шалёныя намаганнi, каб захаваць гэта. З’явiлiся магчымасцi заняць нейкiя працоўныя пасады ва ўладзе — трэба было iх займаць. Прывяду адзiн красамоўны прыклад. У Лiтве ў часы аднаўлення незалежнасцi герб «Пагоня» быў паўсюль, нават здаралiся перахлёсты. Даходзiла да таго, што герб друкавалi нават на пакетах для прадуктаў. Але што ж той пакет — пакарыстаўся i ў сметнiк. Дык лiтоўскi ўрад прыняў адмысловую пастанову, каб рэгламентаваць выкарыстанне паважанага сiмвала. У нас такога масавага энтузiязму не было. А нам таксама трэба было друкаваць кнiжкi, улёткi, рабiць усё, каб Пагоня прыйшла ў кожную хату, замацавалася ў свядомасцi людзей. А такiх кнiжак выйшла дзве—тры невялiкiм накладам. Мы папулярызацыю Пагонi даручылi чыноўнiкам‑бюракратам, а яны пачапiлi герб на свае казённыя дамы i мiлiцыянерам, якiя насiлi пагоню па сваiх фуражках.
Марыя Эйсмант, Народная воля
