Зьмiцер Бартосiк
Закладнiкi паразы
Выконваючы функцыi прадстаўнiка «Нашай Нiвы» ў Гомелi, я даволi часта мусiў сутыкацца з наступнай карцiнай. Нейкае маладое дараваньне, даведаўшыся (часьцей ад агульных знаёмых) пра iснаваньне ў сталiцы тоўстай лiтаратурнай газэты i пра iснаваньне ў горадзе яе прадстаўнiка, лiчыла за абавязак нанесьцi мне вiзыт, асьцярожна прапануючы свае творы, вершы, напiсаныя па-расейску. Крый мяне Божа, я нiчым не хацеў пакрыўдзiць юных паэтаў. Я, дзеля прыстойнасьцi сьлiзгануўшы позiркам па радках, з жалем у голасе паведамляў, што наша газэта беларуская. Далей усё адбывалася тыпова. Паэты сыходзiлi з годна ўзьнятаю галавою, несучы ля сэрца свае рукапiсы ды кепска хаваючы сваю лютую крыўду на мяне, «цьвердалобага нацыяналiста». Дзякуй Богу, шэдэўраў мне пабачыць не давялося, перад гiсторыяй я чысты.
Але iхная крыўда на мяне не была зусiм беспадстаўнаю. Яны, напэўна, усё ж адчувалi маю, старанна схаваную няпрыязь. Не да расейскае мовы, вядома. I, тым больш, не да iхных твораў. Мяне выводзiў зь сябе iхны выбар, хоць глуздамi я й разумеў, што мову не выбiраюць. Але зрабiць з сабою нiчога ня мог. Як ня мог даць пачаткоўцам хоць якое прыдатнае парады наконт выданьня, дзе iх чакаюць. Была неяк спроба ў лiтаб’яднаньня «Полоцкая ветвь» выдаваць сваю газэту, але iмпэту (цi грошай) хапiла толькi на адзiн нумар. Разам з тым, падчас гэтых размоваў я нiяк ня мог пазбавiцца пачуцьця пераможцы. Хай не генэральнай бiтвы, але немалаважнай лякальнай. Бiтвы, якая пачалася даўно. Навязаная, як заўжды, небеларусамi. Аднак беларусамi даўно ўжо перадвырашаны яе вынiк. Пацьверджаньнi таму я знаходжу пры любым сутыкненьнi з носьбiтамi, цi дакладней, уцекачамi ў «лоно великой русской культуры».
Неяк занесла мяне ў адну кампанiю, дзе рэй вялi расейскiя iнтэлiгенты: ужо гадоў дваццаць «подающий надежды» бард i вельмi ж падобны на Высоцкага актор. Звыклыя да ролi «душы любой кампанii», яны не скупiлiся на свае, сто разоў апрабаваныя рэпрызы. Адзiн чытаў мацерныя вершы «пад Пушкiна» («Я вас ... i г.д.), жартам называючы Аляксандра Сяргеевiча настаўнiкам i сааўтарам, другi ж расказваў анэкдоты са свайго жыцьця. Ад усяго гэтага тхнула такой далёкай «перестройкой» ды «стыдабой», што жаданьне ў мяне было адно — зьбегчы як мага хутчэй, каб хоць ня ўносiць дысананс у кампанiю. Але гэтыя зацейнiкi, было бачна, таксама адчувалi ўсю сваю клёўнавасьць. Ды сiла iнэрцыi прымушала iх крыўляцца далей, нягледзячы на тое, што ёсьць iншыя тэмы, iншыя iдэi, iншыя грошы, нарэшце, i ўсё гэта лiтаральна за вакном. Там, дзе мне стала лёгка-лёгка, як толькi я iх пакiнуў. Лёгка ад таго, што ня трэба чырванець ды яшчэ й хаваць сорам. Да чаго я ўсё гэта? А да таго, што яшчэ гадоў шэсьць-сем таму я на абоiх глядзеў трохi зьнiзу, як на шчасьлiвых абiтальнiкаў сталiчнае багемы.
А як жа iм хочацца быць сталiчнымi насамрэч! Хоць на мiг адчуць сваю абранасьць ды зорнасьць. Месяц таму я клюнуў на такi афiшны тэкст: «Первая частная антреприза. Театральные звёзды. А.Володин «Пять вечеров». Падобныя антрэпрызы даўно практыкуюць маскоўскiя акторы, зьбiраючыся на адну пастаноўку й гуляючы яе датуль, пакуль ёсьць попыт. А попыт на суквецьце iмёнаў у Маскве ёсьць, як ёсьць i iмёны. Тое ж, што я ўбачыў на менскай прэм’еры вельмi добрай i вельмi знаёмай усiм з кiно п’есы... Я вельмi люблю тэатар i ведаю, што такое акторская праца. Таму гатовы дараваць любую «накладку» ў спэктаклi, любы перабор у гульнi, любую рэжысэрскую «шызу». Але не люблю, калi зь мяне робяць дурня. У ролi «звёзд» я зноў убачыў даўно мне вядомых актораў нашага расейскага тэатра, якiя разыгрывалi даўно знаёмае кiно. Строi й тыя былi як у Любшына ды Гурчанкi, што толькi падкрэсьлiвала другаснасьць iмпрэзы. Мне зноў было сорамна, ды й самотна ў паўпустой залi. Сталiчная публiка ў гэты вечар валiла ў Дом афiцэраў, дзе па запрашэньнi нашага галоўнага тэатрала гастралявала мадам Даронiна са сваёю трупай. Бедная наша публiка! Гмах даронiнскага МХАТу на Цьвярскiм бульвары пустуе нават на прэм’ерах (сам таму сьведка), Даронiна нiякi не рэжысэр, зоркi ўсе засталiся зь Яфрэмавым. Цi варта было так ламiцца, спытваючы пра лiшнi бiлецiк каля мэтро? Атрымлiваецца, жыхары Таржка й Вышняга Валачка — больш сталiчныя? Iм жа ехаць да Цьвярскога гадзiны тры электрычкаю. Менавiта так.
Па-чалавечы шкада нашых «зорак эстрады»: Ялiнскую, Ухцiнскага, Саладуху. Якiм трэба валодаць цярпеньнем, гадамi чакаючы запаветнага выклiку лёсу ў маскоўскую сiнякуру на расейскiя ганарары. I па-чалавечы радасна за тых, хто ўжо «прабiўся» ды зьехаў. Iх можна зразумець, яны рвуцца ня толькi з правiнцыi, але й зь iншага часу.
Адзiн цудоўны менскi актор неяк у захапленьнi мне распавядаў, як яму ў адзiн дзень прапанавалi адразу дзьве ролi: Вiтаўта ў Купалаўскiм i Дзяржынскага на ўрачыстасьць з нагоды юбiлею КГБ. Ад князя ў галоўным тэатры краiны ён адмовiўся з творчых меркаваньняў — п’еса слабая (хоць яго, вядома, угаворвалi, як маглi — роля цягне на дзяржпрэмiю, п’есу пераробiм, аўтар, дзякуй Богу, жывы), а вось галоўнага чэкiста на гэбiсцкiм ранiшнiку ён згуляў. Як я зразумеў, зь меркаваньняў матэрыяльных. Сапраўды пацешыў. Толькi ўсё мне здавалася, быццам мы не па-расейску размаўляем. Хоць i расейскiмi словамi — КГБ, собрание... Я ня стаў яго крыўдзiць пытаньнем: «А чаму табе й да сёньня не абрыдла ўсё гэта?» Тым больш, ведаў адказ. Не абрыдла таму, што ўсё расейскае тут толькi дажывае, разам са сваiмi знакамi ды сымбалямi. I толькi ў выглядзе анэкдота можа стацца хiтом. Кiнаанэкдот Хашчавацкага, поп-анэкдот «Трубяцкога». Але анэкдоты два разы слухаць, як вядома, нецiкава.
Цiкава заваёўваць новыя абшары. Я зусiм не разумею i не падзяляю пэсымiстычных настрояў адносна таго, што сёньня робiцца па-беларуску. Памятаю, як мае шматлiкiя расейскiя знаёмыя, людзi адукаваныя ды культурныя, з разумнаю мiнаю тлумачылi мне ўвесну 95-га пра «прагрэсiўнасьць» наданьня сваёй мове статусу другой дзяржаўнай. У вынiку таго прагрэсу яны сталiся моўнымi закладнiкамi: я не заўважаў пасьля iхнай радасьцi ад таго, што сёньняшняя ўлада размаўляе адной зь iмi моваю. Тыя, хто можа пралiчваць на пару крокаў наперад, зразумелi, што ў наступнага рэжыму будзе iншы сродак зносiнаў, ды знаходзяць у сабе сiлы адолець непераадольны раней рубеж. Што да астатнiх, то я даўно ўжо ня бачу нiякай небясьпекi зь iхнага боку. Пры ўсiм жаданьнi iм папросту ня дадзена засвоiць культурны пляцдарм Беларусь. Ня хопiць моцы ды й глеба ня iхная. Галодная публiка гастралёраў зь мiнулага адыдзе разам зь мiнулым. Яна ўжо адыходзiць. I ўжо пачынае вымалёўвацца тое, што застанецца. Ад былога «Альтернативного» застанецца «Камэдыя», адзiны беларускамоўны спэктакаль тэатру, што ўжо якi год зьбiрае забiтыя залi цi то на 200 месцаў, цi то на 2000. Яшчэ зьменiцца не адзiн склад удзельнiкаў, яшчэ не адну шыльду для тэатру прыдумае Забара, а спэктакаль Андросiка будзе жыць. Яму проста не дадуць памерцi тыя ж гледачы, што ходзяць на яго ў соты раз. Застануцца пастаноўкi Пiнiгiна, што нарабiлi сапраўднага фурору ў «первопрестольной». Ужо ствараецца, дзякуючы рэжыму, легенда пра «Вольную сцэну». I гэта толькi тэатар, самы небеларускi з усiх вiдаў мастацтва...
Адказ я таксама бачу ў нашанiўскiм «Грамафоне», дзе ёсьць вершы слабыя, ёсьць моцныя, ёсьць шэдэўры, ёсьць «нi ў якiя вароты». Але чаго няма, цi амаль няма — дык гэта вершаў пра «ўчора». Ня пiшуцца неяк. Асабiста мне, для аптымiзму гэтага дастаткова.
