Помнiк К.Т.
Калi ў 70-я гады нас, школьнiкаў, вадзiлi ў Купалаўскi парк, то перад славутым фантанам «Купалiнкi» нашыя настаўнiцы сарамлiва хiхiкалi. Дзяцей, вядома, вабiлi пырскi вады, а ня бронзавыя выявы аголеных дзяўчат. А настаўнiцы, можа, першы раз у жыцьцi, атрымлiвалi ўрок чыстае эстэтыкi. Таму й хiхiкалi зь незвычайнага для савецкага мастацтва сюжэту. Помнiк самому Купалу, створаны ў 1974 годзе скульптарам Анiкейчыкам у суаўтарстве з Гумiлеўскiм i Засьпiцкiм, на той час мала запомнiўся. Ды i тагачасная крытыка млява адрэагавала на ягонае зьяўленьне. У той час менавiта «Купалiнкi» — першае савецкае манумэнтальнае «ню» — сталi вiзытоўкаю беларускае плястыкi 70-х гадоў...
Вобраз самога Купалы выйшаў няўцямным. Адкуль вiдаць, што гэта паэт? З расхiнутага крысься шынялю? Цi з кiя ў руцэ? Брутальнасьць стылiстыкi пазбаўляе вобраз нават намёку на рамантыку. Гэта мог быць помнiк i старшынi калгасу, якi ўзiраецца ў свае палеткi...
Не паддаюцца беларускiм скульптарам вобразы дзеячоў нацыянальнае культуры. Падобную да Анiкейчыкавай кампазыцыю абраў скульптар Голубеў, робячы помнiк Язэпу Драздовiчу. Шырокая хада, кiй у руцэ... Добра што яшчэ помнiк падпiсалi: «Язэп Драздовiч. Беларускi мастак», а то нiхто б не зразумеў, навошта яго, маленькага, паставiлi перад дзьвярыма парцалянавае крамы. Дзеля рэклямы хiба што?..
Помнiк Максiму Багдановiчу скульптар Вакар спачатку не падпiсаў. I праз гэта часта здаралiся непаразуменьнi. Чаму ён стаiць перад Опэрай? Сьпявак? Кампазытар? З дыялёгу у аўтобусе: — Каму гэта помнiк? — Ня ведаю, можа, Высоцкаму? — Не, Высоцкаму рана... Нехта знайшоўся: Багдановiчу!.. — А хто гэта? — Партызан нейкi...
Памятаю, як адбывалiся абмеркаваньнi праекту аднаўленьня Верхняга гораду. Тады ўвагу гледачоў i апанэнтаў прыцягнуў квадрацiк з подпiсам «Помнiк К.Т.» На запытаньне архiтэктары адказалi, што тут плянуецца помнiк Сьвятому Кiрылу Тураўскаму. Маўляў, ён дзяяч старажытнай культуры, а помнiк будзе ў старым горадзе i гэтак далей... Чаму не Э.П. (Эўфрасiньнi Полацкай), альбо Ф.С. (Францiшку Скарыну)? Адказу не было...
Фармалiзм вынiкае зь незасвоенасьцi вобразаў культурных герояў у нацыянальнай сьведамасьцi. На гэтым штучным фармальным патасе была пабудаваная ўся сыстэма адукацыi, культуры, i як вынiк — няпэўных мастацкiх вобразаў. Можа, прычына ў савецкiм урбанiстычным асяродзьдзi, у савецкай самацэнзуры, дзе няма месца прасьветленай старасьвеччыне, нацыянальным героям? Але ж i ў Празе беларусы паставiлi Скарыну, якi ўсiм духам сваiм просiцца на плошчу якога-небудзь з нашых безаблiчных райцэнтраў! А ў Менску Скарыну гэтак i не паставiлi. Ня здолелi стварыць вобраз. Нават такi, якi скульптар Глебаў зрабiў для Полацку. Там гэта работнiк у сярмязе з закатанымi рукавамi. Гэткi задуменны сьлесар у барэце: «Георгий Скорина». Калi сам скульптар недасьведчаны, альбо няшчыры, рэакцыя гледачоў зазвычай непасрэдная. Можна скласьцi цэлую нiзку показак i кпiнаў, якiмi дасьцiпнiкi ўзнагародзiлi «Коласа на кучы», «самую вялiкую настольную статуэтку» — помнiк песьняра на аднайменнай плошчы ў Менску.
Мае рацыю Адам Глёбус у сваёй кнiзе «Сьмерць-мужчына», калi кажа, што ў беларусаў няма сваiх могiлак. Помнiкi на могiлках падпiсаныя ў нас па-польску, па-расейску, па-жыдоўску... а па-беларуску няма. Значыць, манумэнты дзеячам Беларушчыны зьявяцца не раней, чым зьявяцца Беларускiя магiлы? Але ж надмагiльлi нашых паэтаў — беларускiя. Цi ў беларусаў памiраюць толькi паэты? Цi толькi паэты — беларусы?..
Рана цi позна мы знойдзем адказы на гэтыя пытаньнi. Пакуль жа мы ходзiм да тых нацыянальных помнiкаў, якiя такiх пытаньняў не нараджаюць. Напрыклад, да фантану ў Купалаўскiм парку. Перад «Купалiнкамi» ўжо нiхто не хiхiкае. Значыць, нешта зьмяняецца, цячэ разам са сьвiслацкiмi водамi. А яшчэ мы ходзiм да драўлянага крыжа ў Курапатах, якi людзi самi прынесьлi на руках i самi паставiлi. Гэты крыж не выклiкае пытаньняў: навошта ён тут? Нават у тых, хто яго некалькi разоў ламаў... Гэта ўжо НАШ крыж.
Сяргей Харэўскi
