На мове народа
Доўгажывучасьць любой культурнай зьявы, ня толькi тэатральнай, заўсёды выклiкае захапленьне. Тым больш, калi гэтай зьяве за 200 гадоў.
Днямi на сцэне Менскага Палаца чыгуначнiкаў адбыўся 250-ты юбiлейны спэктакаль Малога тэатру «Камэдыя». У залi на тысячу месцаў быў аншляг. Як заўжды на гэтым модным спэктаклi. Модным у самым снабiсцкiм гучаньнi слова. У фае можна было сустрэць дзяржаўных чыноўнiкаў, мясцовых тэлезорак i актораў зь iншых тэатраў. Як зазвычай, было шмат студэнцтва. Таксама немалую частку публiкi складалi тыя, для каго «Камэдыя» сталася нечым накшталт культу i хто наведвае яе калi не 250-ты, дык пэўне ж дзясяты раз. Прычым, што цiкава, аўдыторыю «Камэдыi» складае пераважна публiка, не заангажаваная беларушчынай. Дык адкуль ажыятаж?
Сюжэт камэдыi стары, як сьвет: селянiн Дзёмка, што марыць аб райскiм жыцьцi, iдзе ў заклад з д’яблам. Ад Дзёмкi патрабуецца толькi адно — на працягу гадзiны не прамовiць нi слова. Кошт закладу таксама вядомы — з аднаго боку грошы, зь iншага душа. Не вытрымлiваючы гэткага складанага выпрабаваньня, Дзёмка пасьля кожнае няўдалае спробы выпраўляе да д’ябла ў пекла спачатку сварлiвую жонку, пасьля — надакучлiвага жыда. Гiсторыя ж самога спэктакля нiчым не саступае ў iнтрызе ягонаму зьместу.
У канцы XVIII ст. беларускi драматург Каэтан Марашэўскi напiсаў п’есу з адмыслова неарыгiнальнаю назвай «Камэдыя», якая была тады ж i пастаўленая тэатрам Забэльскай дамiнiканскай калегii. Праз сто гадоў, у пачатку ХХ-га ст. Францiшак Аляхновiч абсучасьнiвае старую п’есу, пакiдаючы толькi чатырох асноўных дзейных асобаў: селянiна Дзёмку, ягоную жонку Маланку, Жыда-арандатара ды Чорта. Падчас беларускае культурнае адлiгi 90-х менскi драматург i рэжысэр Уладзiмер Рудаў даводзiць гучаньне старой п’есы да ўнiсону з новым часам i супольна з Андрэем Андросiкам ставiць яе, як студэнцкi спэктакаль, у Беларускай Акадэмii Мастацтваў. Што з гэтага ўсяго атрымаецца, ня сьнiлi нi Рудаў, нi Андросiк, нi тым больш Марашэўскi з Аляхновiчам.
Чуткi пра надзвычай сьмешную камэдыю на курсе Андросiка пайшлi па сталiцы й заля вучэбнага тэатру ўсё больш запаўнялася пабочнаю публiкай. З выпускам таго курсу паўстала пытаньне пра сьмерць «Камэдыi». Але махавiк раскруткi ўжо запусьцiўся. Яго запусьцiлi ня грошы, не кан’юнктура, але перш за ўсё нежаданьне аўтараў праекту адмовiцца ад такога нечаканага першага посьпеху i сустрэчнае нежаданьне публiкi разьвiтвацца з аднойчы пакаштаваным. Аўтары й публiка надоўга знайшлi адзiн аднаго, што ўвогуле адбываецца рэдка. Спэктакаль пераходзiць на сцэну расейскамоўнага Альтэрнатыўнага тэатру, патроху становiцца ледзь не галоўнаю разынкай далёка ня беднага рэпэртуару i разам з прафэсiйным лоскам набывае новыя цiкавыя рысы. Актор Iгар Забара, выканаўца ролi д’ябла, не перайшоў на мову твору, ад чаго твор толькi выйграў. Дзьве гадзiны абаяльна-шапялявы расейскi чорт тлумiць нашаму чалавеку галаву, маючы на мэце ягоную цнатлiвую беларускую душу. Пазбаўляючы Дзёмку каханае жонкi ды лепшага сябра-жыда. I калi яшчэ з такiм iмпэтам менская публiка хадзiла ў беларускi тэатар адмыслова на выканаўцаў? Перш-наперш на Чорта-Забару й Жыда-Жураўкiна. Прычым, спэктакаль быў настолькi ладна зьбiты, што яго з посьпехам можна было даваць як у сельскiм клюбе, так i ў найт-клабе. Дэкарацыяў амаль няма. Яркi, ледзь ня клёўнскi грым пэрсанажаў, i, галоўнае, тэкст, якi дазваляе акторам удосталь наiмправiзавацца й пастаянна трымае гледача ў стане чаканьня нечага яшчэ больш сьмешнага й дасьцiпнага. Колькi разоў я чуў пасьля ў самых розных сытуацыях — жыдава «Дзёма, калi аддасi?» цi чортава «Люцыфэр, для вас проста Люсiк». Як сьцьвярджае Забара, мова спэктаклю ня стала перашкодаю для пiцерскага, львоўскага, познаньскага ды эдынбурскага гледача.
Калi закрыўся «Альтэрнатыўны», не аднаго мяне наведаў сум разьвiтаньня з гэтым спэктаклем. Куды я заўжды цягнуў усiх сваiх сяброў ды гасьцей цi то з Расеi, цi то з Украiны, будучы ўпэўненым у эфэкце, атрыманым iмi ад беларускага тэатра, як кажуць, на ўсе сто. Але зьяўляецца ўжо нейкая добрая заканамернасьць у жывучасьцi таго, што радуе нас па-беларуску. Невядома, якiм чынам i дзякуючы якiм грошам, выступаючы на розных, iншым разам на далёка ня лепшых пляцоўках, тэатар Iгара Забары працягвае жыць пад iмем «Малога». Мне здаецца, дзякуючы перш за ўсё «Камэдыi». На кожным спэктаклi якой зьяўляюцца ўсё новыя моманты для глядацкiх авацыяў. «Нiколi раней мы не зрывалi такiх авацыяў на дыялёгу Чорта й Жыда, —распавядаў мне Забара, — калi Жыд, расьпiсваючы свайго бацьку, як амаль што сьвятога чалавека, перапыняецца д’яблам. — Маiсей? — Маiсей. — З пэйсамi? — З пэйсамi. — У нас твой бацька... I нiколi не было такiх воплескаў на рэплiку Дзёмкi да iншамоўнага чорта: «На маёй тэрыторыi прашу размаўляць на мове народа».
Кожнага разу пасьля чарговага прагляду «Камэдыi» я гатовы iсьцi ў заклад зь любым д’яблам наконт таго, што спэктакаль дажыве й да 500-га паказу, а сам я дажыву да той тэрыторыi, дзе й чэрцi па-за межамi глядзельнае залi вымушаныя будуць перайсьцi на мову народа.
Зьмiцер Бартосiк
