Сапраўдная кроў
Сыйшоўшы ўвечары 7 сакавiка на станцыю мэтро «Акадэмiя навук», я быў уражаны карцiнаю, што адкрылася мне пад зямлёю. Карцiнаю, што вельмi ж нагадвала провады на фронт. А дзе яшчэ я мог бачыць столькi заплаканых дзявочых вачэй i падкрэсьлена суворых твараў iх кавалераў. Дзяўчынкам яўна падабаўся працэс сьлёзапралiваньня. Як i iхныя хлопчыкi атрымлiвалi неапiсальнае задавальненьне ад нагоды задэманстраваць мужнасьць. Скiвiцы пацяжэлi, вочы пастальнелi, рукi на дрыготкiх дзявочых плячах налiлiся цеплынёй. Вось-вось падыйдзе цягнiк, i яны разьвiтаюцца навякi. Цягнiк падыйшоў. Усе селi i паехалi. I едучы сярод гэтых сьлёзаў, эмоцыяў i жарсьцяў я так i ня мог уцямiць — што зь iмi з усiмi такое адбылося. Пакуль нечы голас не прамовiў: «Очань трогацельнае кiно. Пачцi как «Белы Бiм Чорнае уха». Да мяне нарэшце дайшло. У кiнатэатры «Октябрь» адбылася доўгачаканая прэм’ера «Тытанiка».
Напэўна, няма чалавека (а ўжо пасьля апошняй прэм’еры ня будзе дакладна), якi б ня ведаў што гэта быў за карабель, да якiх берагоў iшоў i колькi чалавек затанула. I колькi яшчэ будзе пралiта дзявочых сьлёз! Нягледзячы на тое, што, як высьветлiлася, сусьветны акiян ведаў i большыя трагедыi. I людзi гiнулi ня толькi ў нэўтральных водах... Але якi прыгожы мiт. Думаю, Камэрон не апошнi, хто зьвяртаецца да яго. I справа тут не ў грашах. Людзi любяць страшныя, прыгожа расказаныя казкi, дзе бутафорская кроў выклiкае прыемныя сьлёзы. I на танных эмоцыях захоўваецца памяць пра прыгожую, чужую бяду. Але...
У маёй краiне яшчэ ёсьць людзi, якiя ня ведаюць, што адбылося 25 сакавiка праз чатыры гады пасьля трагедыi «Тытанiка». I што самому цiкава, гэты факт не выклiкае ўва мне канвульсiяў бясьсiльля. Нават напярэдаднi 80-годзьдзя нашай галоўнай даты. Памятаю, як мяне заводзiла абыякавасьць маiх сяброў напярэдаднi 75-х угодкаў БНР. Аб якой казалi газэты, плякаты, нават тралейбусы тады былi размаляваныя ў гонар Сьвята. Але сьвята тады ў мяне не было. Таму сёньня ў мяне няма жаданьня абгрунтавана даказваць велiчыню той далёкай падзеi тым, каго гэта не абыходзiць. Мне ёсьць з кiм гэты дзень не, не адсьвяткаваць, толькi адзначыць.
«Непрыгожая машына нiколi ня ўздымецца ў паветра», — казаў авiяканструктар Рабэрта Барцiнi. 25 сакавiка — занадта прыгожая лiчба, каб зацерцiся ў самай няцьвёрдай памяцi. «25». У дзень, пазначаны такой запамiнальнаю лiчбаю, добра падводзiць рахункi й ставiць кропкi над i. Зрэшты, яны ў 18-м годзе былi расстаўленыя. I кроў пралiвалася сапраўдная. I не вiна тых, хто паставiў на гэтую лiчбу сваё жыцьцё, што нехта не заўважыў велiчыню стаўкi. Гульня працягваецца. Можа, нават, толькi пачынаецца. 80 — лiчба небясьпечная для людзей. Для ненароджаных мiтаў — гэта пытальнiк усiм тым, хто ўздыме кiлiшак з воклiчам «Жыве!»
Добра прачнуцца 25-га й пабачыць над краiнаю вясёлае надвор’е. I не хадзiць нi на якiя мiтынгi. Пашпацыраваць па горадзе, зазiраючы ў вочы мiнакоў у небеспадстаўнай надзеi натрапiць на погляд ва ўнiсон. Сустрэць сябра, у якога ўсё нармальна. Прапусьцiць зь iм па кiлiшку за жыцьцё. Пасьля запрасiць сяброўку на «Тытанiк». I, надзiвiўшыся кiношнай сьмерцi, супакоiўшы паненку, патэлефанаваўшы мацi, працягваць жыць.
Зьмiцер Бартосiк
Каляндар
ПРАМОВIЦЬ IМЯ
Iснуе паданьне аб тым, што калi немаўля памерла няхрышчаным, душа ягоная лунае памiж небам i зямлёю аж пакуль хтосьцi не прамовiць наканаванае яму iмя...
Часам высоўваюць меркаваньне аб тым, што калi б у 1918 годзе Вiльня не была акупаваная немцамi, абвяшчэньне БНР адбылося б там — у Старажытнай Сталiцы, i гiсторыя рушыла б iншым шляхам. Але БНР была абвешчаная ў Менску, горадзе, якi ў 1067 заявiў аб сабе сьвету праз уласнае зьнiкненьне, каб вярнуцца сталiцай беларускай Рэспублiкi. Стваральнiкi незалежнай беларускай краiны ведалi, што неўзабаве яна мусiць загiнуць у агнi, памiж молатам i кавадлам.
Борхесавыя «чатыры цыклi» пачынаюцца гiсторыяй аб умацаваным горадзе, чые абаронцы ведаюць, што гораду наканавана зьнiкнуць ад мяча i агня ворагаў. Другую i трэцюю гiсторыю мы ведаем — аб вяртаньнi i пошуку. Апошняя гiсторыя вечнага цыклю — аб самагубстве Бога...
Сёньняшнi Менск — «горад, якога няма». Велiчэзная неакрэсьленая прастора, якая нiбы «Лятучы Галяндзец» вiсiць памiж небам i зямлёю. Якi хавае ў сабе ледзь прыкметныя згадкi мiнулага жыцьця — сьляды сваёй душы.
Зьнiкненьне — пошук — вяртаньне... БНР нарадзiлася ў горадзе, асуджаным на шторазовае зьнiкненьне. Сёньня мы iзноў прамаўляем iмя народжанага i зьнiклага восемдзесят гадоў таму немаўляцi. Каб душа пайшла да неба, мусiць зьнiкнуць цела. Але каб яна вярнулася да зямлi, мусiць спраўдзiцца чацьвертая гiсторыя адвечнага цыклю.
I тады кола разамкнецца.
Севярын Квяткоўскi
Два абразы пад сьцягамi
Дзень Волi — гэта дзень нараджэньня маёй бабулi. Зараз, калi яе праўнучцы на 80-годзьдзе БНР — столькi, колькi бабулi споўнiлася ў 18-м на яе абвяшчэньне, я ўрэшце зразумела: у маiм прыватна-жаночым успрыманьнi гэтага сьвята не iснуе супярэчнасьцяў.
Праз шмат гадоў пасьля сьмерцi бабулi мая цётка Зоня сама стане шустранькай бабуляй, захавальнiцай вясковых дажынкаў, i нiдзе, акрамя гэтай вёскi на Случчыне, ня чутых песьняў. Загояцца ўсе сьляды ад кухталёў, нанесеных за гады сяброўства адно аднаму намi зь яе Мiшкам. Ён стане мiлiцыянтам, а пасьля сустрэчы на мiтынгу ў Менску — сыйдзе й вернецца ў вёску... Усё вяртаецца на свае месцы — як любiць цяпер вяртацца ў бабы Манiну вёску яе праўнучка зь Менску, як вярнуўся яе дзень народзiнаў у Менск Днём Волi...
Але так магло б i ня стацца. Калi б, незалежна ад майго разуменьня, шматкроць не вярталася б яна сама.
Тое гарышча ў яе хаце, з пахам дымка ад комiну, i стружкi, i старых пераплётаў... Маёй дачцэ ўжо не пашэнцiць знайсьцi там у восем гадоў падручнiкi часоў Сталiна й хрушчоўскае адлiгi! Першую кнiгу мацi чытаць мне забаранiла, бо не магла бачыць, як роднае дзiця залiваецца сьлязьмi (на яе думку, таму што «нiчога не разумее»). Гэта быў «Тарас Бульба». Калi час ад часу мацi чула пра «траякi» па пiсьму i «калы» па фiзкультуры, яна ведала, што замест пiсьма быў Гогаль «зь ягонымi хахляцкiмi казкамi», а замест мячыкаў на ўроку — расповяды пра «казкi i казакi» сяброўцы, якiя раздражнялi нашага фiзрука. Другая кнiга была дзядзькаў падручнiк па бел. лiт. Побач зь Ленiнам, пра якога нам казалi шмат добрага ўжо ў першай клясе, усюды праз дэфiс прымазвалася: «Сталiн».
«Шкодныя» кнiжкi неўпрыкмет зьнiклi ў цётчынай печы. Бабулю я, падрастаючы, магла б неяк i прызабыць. Не давалi. То сваякi ўзгадаюць штось. А то зноў, як у вёску патрапiш улетку, перакiнуцца сустрэчныя старыя: «Чыё то гарадзкое дзяўчо?» — «Ня бачыш? Маня ўся!» — пачастуюць яблыкам, доўга гутараць, пераглядаюцца. Маня, Польшча, журавiны, тэатар... Што гэта ўсё значыць — адкуль было ведаць? Пазьней, калi гiсторыя «перавернецца», аднагодкi бабы Манi распавядуць мне i пра журавiны, i пра Котлас, i пра «Польшчу», i пра... Божа, дзе была мая «дзявочая памяць» дзьве пяцiгодкi таму?
Але не — яны ўсё ж недакажуць. У бабчыных сябровак будуць сьлёзы — i нявер’е, i страх, што ўсё ненадоўга, што Котлас вернецца. «Ня трэба, дзеткi, вам ведаць праўду — хто тут за што ў каго страляў...» Вось як добра жылося ў савецкай калгаснай вёсцы на памежжы, на хутарах вакол: бабка Маня дзяўчынкай хадзiла з мацi па грыбы, журавiны i дровы «ў Польшчу»! Гэта ж кiломэтраў зь дзясятак, праз дрыгву i дзяржаўную мяжу.
Ёсьць некалькi варыянтаў месца i абставiнаў iхнага знаёмства: можа, на журавiнах, можа, у царкве, а то й на якiм кiрмашы. Галоўнае ня ў гэтым. Памiж вёскай i хутарам закаханых было недзе кiлямэтраў шэсьцьдзесят. Памiж Грыцэвiчамi ды схаванай некалi ў лясах Самахвалаўшчынай... Хоць не, Самахвалаўшчыну так ахрысьцiлi пазьней, па дзеду, калi перабраўся празь мяжу ў Беларусь, да бабкi Манi. Здаецца, тады ўжо паразбуралi навокал цэрквы, як тую, вызьненскую, дзе яна сьпявала. У што яны тады верылi, што маглi прадчуваць? Дзяды ў Вызьне узгадваюць, як гарэў тады нейкi кляштар пад Слуцкам. Хутары «сабралi» ў вёску, дзе цяпер хата з утульным гарышчам, а сваякi якiмсьцi чынам «згубiлi» адрасы бабчыных братоў, што апынулiся ў Амэрыцы. Магчыма, недзе за сьветам па зямлi ходзiць яе стрыечная ўнучка, што таксама «i крошкi пабрала». I мы ўжо не сустрэнемся... Як не сустрэлiся зь дзедам, якi «прапаў бязь вестак» невядома дзе, пасьля вызваленьня ад акупантаў.
Мне згадваецца iншая акупацыя, пра якую яна, пэўна, разумела, ды лiчыла да лепшага не казаць. Мы гаварылi зь ёй тады зусiм аднолькава: па-беларуску. Аж пакуль бацькi не забралi мяне ў горад. Пасьля бабкi Манi ў памяць чамусьцi ўрэзалася мая варожасьць да дзiцячага саду. На сьлёзы там казалi: «Показывает характер», а спаць прымушалi загадамi кшталту: «Все быстро отвернулись к стенке!»
Эпiзод, якi ўзгадваецца ўсё часьцей, чуты некалi ад бацькоў. «Дождж будзе. Хмара iдзе», — «Ну что ты, баба Маня, неправильно говоришь: не «хмара», а «туча»!» I ўсе засьмяялiся, дадае мацi.
Баба Маня вярталася й тады, калi нас, малых, цiшком, падпольна неяк, пахрысьцiлi ў хаце ля самае Вызны — у бабы Веры, яе сястры, таксама, як выявiлася, былой пеўчай. Пазьней баба Вера стане ледзь не адзiнай у сям’i камунiсткай i... будзе таемна хаваць набажэнствы ў сваёй бiблiятэцы (якраз там, дзе цяпер праз дарогу маскаль у папоўскiм адзеньнi i з гэбiсцкiмi замашкамi не дае ўсталяваць беларускi крыж у гонар слуцкiх абаронцаў БНР). Гэта там, на месцах, асьвечаных нябачнай прысутнасьцю бабуль, Веры й Марыi, тады, мiнулай восеньню, незнаёмы зямляк сустрэў нас з дачкою прывiтаньнем: «Калi б вярнуўся Сталiн — разам зь дзецьмi б расстраляў»... Далучэньне нашых дзiцячых душаў да Бога было маўклiвым пратэстам продкаў супраць бальшавiзму, што паруйнаваў нашу мiнуўшчыну. Яны нiбы ведалi, што iхныя праўнукi ўжо будуць ведаць пра Хрыста, але — не пра «дзядулю Ленiна».
Цяпер я згадваю пра бабуляў яшчэ i праз створаныя iхнымi рукамi ручнiкi, абрусы, посьцiлкi: перад сьмерцю абедзьве загадалi сёе-тое абавязкова захаваць для нас, нашчадкаў, бо «пазьней такога ня будзе». Нават усьведамленьне сябе беларусамi мы зь сястрою пачалi з паездкi ў маленстве да бабы Манiных сваякоў на поўдзень Расеi, да Азоўскага мора. Тамтэйшыя дзецi ў горадзе-крэпасьцi Пятра пыталiся, што такое Беларусь, дзiвiлiся, што ў нас процьма ў дзесяць разоў таньнейшай бульбы, лясоў з грыбамi замест стэпу, рачулак замест мора i Дону...
Бабка Маня прыйшла, як жывая, у 91-м, на Каляды. Да маёй мацi. У сьне. «Вiншую!» — сказала яна, i мацi прачнулася. Было вельмi рана. Зьвiнеў даўжэзнымi гудкамi тэлефон. Ёй паведамiлi зь Менску навiну. Баба Маня прыходзiла сказаць, што на Каляды прыйшла ў гэты сьвет яе праўнучка. Праз паўгады i тры днi ў бабчынай хаце зазiрнула ў вакно сонца, калi я даведалася дзьве шчасьлiвыя навiны. У Марыйнай праўнучкi, майго «новага пакаленьня» з iмем Вера, зьявiўся ўрэшце першы зуб. А ў Беларусi — зьявiлася Незалежнасьць, на зьмену той, якую зруйнавалi пры бабе Манi. 25-га, каб яна дажыла, мы б сьвяткавалi Дзень Волi разам, пад нашым сьцягам на фiранках майго вакна. Я ж адзначу два днi народзiнаў адразу. Нашай Волi — i яе «сястры», Беларусi — i яе дачкi. Яны абедзьве, нават ня маючы сiлаў, не скараюцца й не зьнiкаюць назаўсёды. Яны вяртаюцца, i рана цi позна становiцца адчувальнай нават iхная нябачная, часам нячутная прысутнасьць каля нас i над намi. Нiбы ў самыя лёсавызначальныя iмгненьнi нехта, як са старога абраза, паглядзiць у вочы, альбо зiрне цераз тваё плячо, альбо накiруе твой няпэўны крок у дзiўны, але раптам убачыцца — патрэбны кiрунак.
У дзень народзiнаў Волi мне чамусьцi хочацца запалiць сьвечку ў хаце i назваць бабу Маню iнакш, неяк нават не па-сваяцку: Паннай Марыяй...
Тацяна Сьнiтко
