Партрэт Дарыяна Грэя
Беларускiя пiсьменьнiкi наведалi прэзыдэнта. Казалi, дыктатар, зьнiшчальнiк мовы, адбiральшчык Дома лiтаратара... I не стрымалiся. Быкаў, праўда, не хадзiў. Кажуць, таму што ў Фiнляндыi. Брыль не пайшоў таксама. Праўда, чаму — ня кажуць. Хоць, думаю, цудоўна ведаюць. Бо гаварыць або нават думаць адно — высокае, а рабiць зусiм iншае, «суетное» — сорамна. I яшчэ, памятаеце, што Сотнiкаў казаў Рыбаку ў часе допытаў? Ня лезь, казаў, не адмыесься.
Пералiк хадакоў, надрукаваны ў газэтах, нiчога, акрамя шкадаваньня, ня выклiкаў. I нават не таму, што пайшлi. I не таму, што пераконвалi за нацыянальную iдэю. I не таму, што вярнулiся нi з чым. Проста ўспомнiлiся колiшнiя часы. Калi большасьць з гэтых аўтараў чыталася зь пiетэтам. I калi iмёны iх мелi рэальную грамадзкую вагу. А сёньня... У сьвятле паходу раптам стала так балюча вiдаць, што валадары дум — звычайныя людзi, i што маладзейшым пакаленьням iмёны iхныя наўрад цi што-небудзь скажуць так, як казалi нам.
Нават падумалася, ну чаму ж яны не пайшлi ўсе, разам? Сiла канфармiзму беларускай пiсьменьнiцкай арганiзацыi заўсёды выяўлялася ў адзiнстве. Усе хадзiлi ў ЦК — i шчырыя камунiсты i патаемныя нацыяналiсты. Але канфармiзм не пераносiць расколу. Бо адразу вiдаць, якая частка цела жывая, а якая адсохла.
***
Аддаляючыся ў часе, савецкая эпоха згортваецца ва ўяўленьнi ва ўсё больш замкнёную гермэтычную зьяву. Нi ўвайсьцi, нi выйсьцi. Гэта нешта накшталт Утопii або Сонечнага гораду зь Нязнайкавай бiяграфii. Пра Сонечны горад можна чытаць у кнiзе i глядзець мульцiкi, але жыць там ужо нельга. Усё цяжэй атаясамлiваць сябе зь людзямi на здымках савецкае пары. Смутак або радасьць у iхных вачох успрымаеш як смутак i радасьць пэрсанажаў кiнафiльма. Ды й нашыя маральныя ацэнкi тагачаснага жыцьця неяк самi сабою ператвараюцца ў ацэнкi лiтаратурных сюжэтаў.
Гэта зусiм ня значыць, што савецкая эпоха аддаляецца ад нас. Гэта мы самi зьмяняемся. Бо зрашчэньне тагачаснага жыцьця й лiтаратуры — гэта ня зьява нашага часу, гэта якраз савецкая зьява.
Памятаеце, у савецкай школе былi пашыраныя абмеркаваньнi лiтаратурных герояў, пра якiх гаварылася як пра рэальнага суседа па парце. А што б на месцы П’ера Бязухава зрабiў ты?
Такiм чынам, усё iснаваньне адбывалася паводле законаў мастацкага вымыслу — фiкцыi. I агульналюдзкую мараль прыкладаць да гэтага жыцьця можна толькi такiм чынам — разглядаючы П’ера Бязухава як суседа. Але для гэтага трэба вярнуцца туды — у жывы Сонечны горад. Калi ж адыходзiць ад гэтае фiкцыi ўсё далей, што мы й спрабуем рабiць, тады да былога савецкага камунiзму можна ставiцца толькi так — як да лiтаратуры. Гэта значыць, адразу ўяўляць сабе, што тут дзейнiчаюць iншыя законы i прыярытэты, першы зь якiх —мастацкая ўмоўнасьць, праўдападабенства. Жыцьцё й адрозьнiваецца ад лiтаратуры так, як праўда адрозьнiваецца ад праўдападабенства.
I вось тут самае цiкавае пытаньне — як гэтая мяжа пераходзiцца. Я чамусьцi адразу згадваю партрэт Дарыяна Грэя, на якiм з гадамi адлюстроўвалiся жорсткасьць i старэньне злачынцы, тады як сам забойца Грэй заставаўся з выгляду бязьвiнным маладзёнам.
Натуральна, мы ведаем цану, за якую быў збудаваны Сонечны горад — мiльёны чалавечых жыцьцяў. Але мяне сёньня цiкавiць не статыстыка ахвяраў, а спосаб пераўтварэньня, брама гораду Сонца, праходзячы празь якую жывы чалавек ператвараецца ў маляванага мультыплiкацыйнага пэрсанажа i наадварот.
Дарыян Грэй урэшце памяняўся аблiччам з уласным партрэтам. Усё ўстала на свае месцы, але гэта быў канец, сьмерць. Гэта быў выхад зь лiтаратуры. На вялiзным палатне камунiзму такi выхад i такая замена аблiччаў адбываецца фрагмэнтамi i з рознай хуткасьцю. Недзе ўсё гэта прайшло за год, недзе расьцягнулася на дзесяцiгодзьдзi. Прычым у другiм выпадку ўсё адбываецца не сьвядома, а бiялягiчным парадкам.
Гэтак сыходзiць у нябыт цэлая бiблiятэка так званага сацыялiстычнага рэалiзму — творы, напiсаныя людзьмi, якiя ў жывым жыцьцi iснавалi паводле законаў праўдападабенства, а ня праўды. Мiнае час i з адлегласьцi гэтае гермэтычнае жыцьцё ўсё больш нагадвае мастацкi вымысел. Ужо не ўспрымаюцца заклiкi Салжанiцына «жить не по лжи», бо разам са знакамi савецкае эпохi адыходзiць у нябыт i нашае эмацыйнае стаўленьне да яе. Вяртаючыся ў памяцi ў брэжнеўскi Менск, мы ўжо не абураемся i не выстройваем лягiчную лiнiю да свайго сёньняшняга часу. На гэтай лiнii — абрыў. Мы згадваем не жыцьцё, а якiсьцi даўно адгледжаны i зразумелы адно толькi ў сваiм жанры фiльм.
***
... А тут яшчэ подла падвёў маштаб. Калi краiна жыве ў маштабе калгаса, дзе пануе старшыня-самадур, пра якую культуру ўвогуле можа йсьцi размова? У такiя часы даводзiцца канфармiраваць ня тое, што пад iдэалёгiю, а менавiта пад маштаб. А што такое для нашага Гамсуна гэты самы канфармiзм пад калгасны маштаб, як не ператварэньне ў нiшто? Бо ў калгасе Гамсуна не ацэняць анi ў горшыя часы, анi ў лепшыя.
Перачытваю сьпiс пісьменьнікаў — хадакоў да прэзыдэнта i ўсьведамляю маштаб страты беларускае лiтаратуры. Адзiны з усяго гэтага набытак — канец беларускага пiсьменьнiцкага канфармiзму. Гэта значыць, хоць i зьменшаная, але жывая лiтаратура.
На нулявым кiлямэтры
Апытаньне на менскiх вулiцах
Мы сустрэлiся з калегам-журналiстам выпадкова. Каля знаку нулявога кiлямэтру, якi нядаўна быў усталяваны на Цэнтральным менскiм пляцы. Я з дыктафонам, ён з кухлем пiва ў руках. Ня ведаю, цi таму прычынай была неспадзяваная сьпёка, але мы ў чарговы раз заспрачалiся пра беларускую паэзiю. Спрэчка скончылася не вiзытам на Камсамольскае возера, як заплянавалася ад пачатку, а вандроўкай па цэнтры сталiцы. На працягу гадзiны мы зрабiлi па некалькi соцень мэтраў ва ўсе бакi ад уяўнага цэнтру Эўропы i цэнтру сталiцы. Мы ўявiлi, што нас цiкавiць толькi адно пытаньне — каго з сучасных беларускiх паэтаў ведаюць менскiя мiнакi.
Накiрунак для пошуку акрэсьлiла кабета сярэдняга веку, якая прызналася, што на тэму паэзii нiчога ня ведае, затое раiць зьвярнуцца да ейнай дачкi-школьнiцы. Дзяўчына на суседняй лаве цалкам адпавядала вобразу школьнiцы.
— Анатолiй Сыс ведаю... Паэтаў якiх, сучасных? Я музыкантаў сучасных беларускiх ведаю: Камоцкую ведаю, Улiс, НРМ.
Тым часам, сьпёка ўсё ўзмацнялася, i мы вырашылi паспрабаваць лёсу ля пiўных столiкаў, што перад унiвэрсамам «Цэнтральны». Сапраўды, улагоджаная халодным пiвам публiка заўжды больш ахвотна раскрывае свае нават самыя патаемныя думкi. Было названае прозьвiшча Мiхала Анемпадыстава.
— Я по-русски отвечу. Дело в том, что я просто сталкивался с этим, когда он выпускал свой альбом, «Народный», по-моему.
Але яшчэ больш наш рэспандэнт усьцешыў тым, што згадаў паэта, па прыкметах падобнага на Анатоля Сыса.
— Лысый, забыл как зовут... Не помню фамилию.
Беларусы — нацыя паэтаў. З гэтым перакананьнем мы працягвалi пошукi сьлядоў беларускае паэзii ў Менску. Сквэрык ля фiлфаку, пятачок прадаўцоў мастацкiх вырабаў у былым Аляксандраўскiм сквэры, славутая Панiкоўка...
— Купала Якуб... Ты мне на русском объясни. Быков ещё живёт? Не знаю паэтов...
— У меня есть знакомый друг. Не знаю, можно ли назвать современным белорусским поэтом, но он тоже пишет стихи.
— Сучасных? Нiла Гiлевiча, больш ня ведаю.
— Сучасных? Нiл Гiлевiч.
— Сучасных, вы знаете, ничего на ум не приходит.
Нiл Гiлевiч як выразьнiк сучаснай беларускай паэзii ў час сiесты... Магчыма, тлустай кропкай у гэтай тэме мог бы стацца вiзыт у букiнiстачную краму «Вянок», дзе прадаўшчыцы адмовiлiся ў прынцыпе казаць штосьцi на дыктафон. Яны падвялi нас да стэлажа й прапанавалi самiм знайсьцi, што там сучаснае, а што ня вельмi.
Але ж сьпёка рана цi позна спадае. Вечаровы Менск мяняе паўрасплылых бясполых людзей на дзяўчатак а ля бэнэтон. Мой прыяцель акрыяў.
— Честно говоря, я современной поэзией не так увлекаюсь, как прозой. Но, все таки, могу сказать, что современная белорусская поэзия добилась успехов, благодаря таким представителям как Глобус, Пимен Панченко, Нил Гилевич. Чесно говоря, я их давно читала... Я абитуриент БПУ.
Цi амаладзiў Глёбус Панчанку, цi наадварот, састарыўся праз спрычыненьне да пантэону, але йснуе меркаваньне, што сучасная беларуская паэзiя — ня больш, чым некалькi кропак на белым аркушы паперы.
— О современной белорусской поэзии могу сказать словамi классика: блажен, кто смолоду был молод.
Мы скончылi нашую вандроўку па Менску, як i жадалi. У прахалодным парку, у кампанii маладых сымпатычных дзяўчатак, якiя аж засьвяцiлiся ад жаданьня распавесьцi пра свае адносiны зь беларускай паэзiяй i культурай увогуле.
— Дзядуля или Бядуля написал «Час чумы», нет, это Караткевич написал, нет, Дайнека. Я отвечаю, я клянусь, что Дайнека. Какой певец, есть еще такой автор.
— Мiкола, какой-та, Трафiмчук. Ён прыходзiў да нас у школу i чытаў свае вершы для 9 i 8 класаў.
Дзяўчаткi адразу ж пераскочылi на тэму музыкi й наперабой заспрачалiся, кляймiць цi шкадаваць Саладуху i кампанiю за iхнае калябаранцтва з расейцамi i штучную беларускасьць. Але ж урэшце прыйшлi да беларускага друку.
— Мы ў школе газет не праходзiлi... А, дык, была ў пачатку стагодзьдзя «Наша Нiва», у 1925 годзе. А яшчэ было такое друкавецтва на пачатку стагодзьдзя называлася «Загляне сонца i наша ваконца». Вы прабачце, я запамятавала беларускую мову...
Першая думка пасьля такога апытаньня: каша ў галовах. Другая думка — гэта пераходны час, якi зацягнуўся. Сваiм парадкам адбываецца сьцiраньне знакаў мiнулай эпохi. Адным з такiх знакаў была й беларуская савецкая лiтаратура. I беларуская савецкая мова таксама. Яшчэ трохi, i ад гэтых знакаў не застанецца анi знаку.
Севярын Квяткоўскi
Кнiгi з другога шэрагу
У маленстве ў мяне было шмат улюбёных беларускiх кнiжак: «Беларускiя народныя казкi», iлюстраваныя Цiхановiчам, каляровыя кнiжкi казак Якiмовiча, на матывы якiх я бясконца маляваў, iмкнучыся пераймаць iлюстратараў. «Палескiх рабiнзонаў» Маўра я чытаў на сене ў засенi дзедавага саду. «Пра сьмелага ваяку Мiшку i яго слаўных таварышаў» Лынькова некалькi разоў перачытаў на нарачанскiм пляжы... Яшчэ помню малдаванскiя казкi пра хлопчыка Гугуцэ. Але з гадамi, з вучобай у звычайнай менскай школе, патрэба ў гэтых кнiжках пакрысе прапала. Патрэба ж у «дарослай» беларускай лiтаратуры, за выключэньнем хрэстаматыйнае клясыкi, гэтак i не прыйшла.
У бiблiятэцы майго бацькi тымчасам было нямала iншых беларускiх кнiг, пра прызначэньне якiх я здагадваўся зь цяжкасьцю. Яны найчасьцей стаялi на палiцах у другiм шэрагу, куды залазiлася зрэдку, зазвычай падчас прыборак. Гэта былi, напрыклад, зборнiк «Ад шчырага сэрца» пад рэдакцыяй Кучара, палiтычныя брашуркi, тузiн замызганых зборнiчкаў паэтаў, чые iмёны ўжо й не згадаю, беларускiя пераклады Лу Сiня, Вiлiса Лацыса i расейскага пiсьменьнiка Гладкова. Як я ня ймкнуўся знайсьцi ў iх хоць нейкую карысьць — усё марна. Бацькi й настаўнiкi катэгарычна адгаворвалi губляць час на чытаньне гэтых запыленых кнiг. Зрэшты, i з школьнымi клясыкамi было ня ўсё ў парадку. Напрыклад, шыкоўным фалiянтам Янкi Купалы 40-х гадоў карыстацца ў школе ўжо не рэкамэндавалi...
Навошта ж яны былi ў хаце? Бацька казаў, што на ўспамiн... Як патрапiлi да нас пазьнейшыя кнiгi Вялюгiна, Русака цi Кiрэенкi, я ведаў — iх давалi «ў нагрузку» да дэфiцытных у савецкi час выданьняў. Але пытаньня «навошта?» гэта не здымала. Навошта iх выдаюць, калi гэтыя кнiгi iгнаруе нават настаўнiца роднае лiтаратуры?.. Гэткiм чынам савецкая беларуская лiтаратура наогул выпадала з поля маiх зацiкаўленьняў... З нашых знаёмых яе не чытаў нiхто. Я ж чамусьцi шкадаваў гэтыя кнiгi, ладна й дыхтоўна выдадзеныя, у якiх лiтары складалiся ў словы нiкому не патрэбных тэкстаў... Гэтак сталася, што ў маёй сьведамасьцi ўсе найбольшыя дасягненьнi беларускай савецкай лiтаратуры засталiся ў дзiцячых кнiжках.
Аднаго разу я знайшоў у бацькавай шуфлядзе й выцягнуў на сьвятло «Геаграфiю Беларусi» Аркадзя Смолiча, выдадзеную ў Вiльнi, у друкарнi Клецкiна. Да сёньня памятаю захапленьне, якое працяло мяне, як толькi перагарнуў некалькi старонак. Да таго дня, будучы школьным выдатнiкам у геаграфii й гiсторыi, я быў перакананы, што ведаю амаль усё, што датычыць маёй роднай рэспублiкi. Але кнiга Смолiча паставiла ў маёй галаве ўсю савецкую адукацыю дагары нагамi. Перад мною разьлягаўся беларускi космас. Беларуская Вiльня, бажнiцы старога Менску, Арлоўская губэрня — радзiма Натальлi Арсеньневай, беларускi лесастэп на Чарнiгаўшчыне, «шмат памятак беларускае мiнуўшчыны» ў Бранску ды Смаленску. I яшчэ мова... Зусiм не такая, якой казалi дыктары, зусiм ня тая, якую нам прышчапляла настаўнiца i на якой былi тыя кнiгi, якiя я па-дзiцячаму шкадаваў... I вось шкадаваньня не засталося. Усё, што было памiж улюбёнымi дзiцячымi кнiжкамi i кнiгай Аркадзя Смолiча, папросту правалiлася ў нiкуды...
Неўзабаве зь нетраў бацькавага архiву я вывудзiў малiтоўнiчак «Божым шляхам» рымскага выданьня 46-га году i граматыку Тарашкевiча 42-га году. Няцяжка здагадацца, што адбывалася ў душы савецкага падлетка па прачытаньнi прадмовы: «... у зьвязку зь бясслаўным канцом бальшавiцкае ўлады ў Беларусi, натуральным чынам адпадае патрэба i ў бальшавiцкiм правапiсе...» Усё, што было пасьля Смолiча, было ўжо натуральным. Беларушчына асацыявалася ў мяне цяпер ня з нуднымi бясконцымi шыхтамi ў спэцыяльных аддзелах кнiгарняў, а зь бясконцым сусьветам, спасьцiгаць якi мне давядзецца ўсё жыцьцё.
Сяргей Харэўскi
