Пiшам тарашкевiцаю
10 памятак беларускага правапiсу
На просьбу нашых чытачоў мы перадрукоўваем зь першага нумару адноўленае «НН» артыкул Вiнцука Вячоркi пра асноўныя прынцыпы клясычнага беларускага правапiсу.
Да 30-х гадоў беларускi правапiс разьвiваўся паступова й натуральна. Стыхiйны адбор лепшых напiсаньняў iшоў да 1918 году, калi Бранiслаў Тарашкевiч упарадкаваў правапiс i граматыку. Сыстэма тарашкевiцы ўдакладнялася, пашыралася працаю iншых навукоўцаў (Язэп Лёсiк, Ян Станкевiч), супольнаю думкаю беларускiх мовазнаўцаў (Акадэмiчная канфэрэнцыя па рэформе беларускага правапiсу i азбукi, Менск, 1926).
У БССР правапiс i граматыка Тарашкевiча былi ў 1933 годзе скасаваныя ды замененыя — зьнянацку, гвалтам, пры вымушаным маўчаньнi навуковае грамады — на зрусыфiкаваныя. На тое была адпаведная пастанова «Совнаркома». У Заходняй Беларусi, на эмiграцыi ўвядзеньне наркомаўкi сустрэлi пратэстамi й надалей пiсалi паводле Тарашкевiча, паводле жывое мовы. Асобныя непасьлядоўнасьцi (правапiс й, ў; правапiс чужаземных словаў з дыфтонгамi) парадкаваў Антон Лёсiк, а на эмiграцыi —Ян Станкевiч, Валянтына Пашкевiч, iншыя.
Наркомаўка розьнiцца ад тарашкевiцы найперш адарванасьцяй ад жывое мовы й клясычнае традыцыi беларушчыны. Рэформа 1933 году жывасiлам увяла ў нашую мову неўласьцiвыя ёй граматычныя формы й нават вымаўленчыя правiлы. Зьмянiлi слоўны запас, касуючы самабытнае ды ўводзячы «объединяющее», зьмянiлася нават будова сказаў. Таму, каб вярнуцца да жывое тарашкевiцы, замала толькi пiсаць i вымаўляць па-тарашкевiчаўску, па-купалаваму. Але з чагось пачынаць трэба. Зручней — з правапiсу.
ДЗЕСЯЦЬ ПАМЯТАК — для тых, хто ўмее пiсаць наркомаўкай. Яны датычаць толькi правапiсу (не граматыкi, г.зн. зьмены словаў). Тарашкевiца прасьцейшая ад наркомаўкi, бо ў ёй нашмат менш выключэньняў, да яе амаль заўсёды стасуецца прынцып «як чуваць, гэтак пiшацца — i наадварот». Толькi бяда, што дзесяцiгодзьдзi панаваньня наркомаўкi прывучылi многiх вымаўляць беларускае слова няслушна: чэШСкi, нЕ буду (трэба: чэскi, ня буду — прасьцей i больш сьпеўна). Але праз тарашкевiцу ёсьць шанец вярнуць нашай мове спрадвечную мiлагучнасьць.*
1. Мяккi знак, як i належыць, пазначае мяккасьць: сьвята, абедзьве, празь мяне, цьвёрды, сьцьвердзiць у Фроньце ды ў Клiўленьдзе.
Пасьля С З Ц ДЗ Н Ь пiшацца перад мяккiмi зычнымi, апроч Г К Х.
(Нагадаю: мяккiя будуць тыя зычныя, за якiмi йдуць I Е Ё Ю Я Ь).
СЬвiснуў, але скiнуў; раСЬлi, але беларускi. ЗЬ Лёдзяю, але з Лукашом, з Кiрпатрыкам.
2. Разьдзяляльны мяккi знак пiшам пасьля С З Н Л перад Е Ё Ю Я, а таксама I, калi яно пад нацiскам: бязьядзерны, зьеду, пасьянс, маньяк, зь iмi цi бязь iх.
3. Доўгiя мяккiя гукi пiшам празь мяккi знак: калосьсе, палозьзе, судзьдзя. Ня тычыцца прыставак на Д: ад-дзел, ад-цемiць.
4. Зьбегi зычных пiшуцца як чуваць: чэх — чэСкi, Парыж —парыСкi, у Рызе — рыСкi. УзбэЦкая й КазаСкая
рэспублiкi. ГагауСкая праблема.
Увага: швэд-скi вымаўляем «швэцкi», але замест глухога Ц пiшам звонкае ДЗ: швэДЗкi, гараДЗкi, iрлянДЗкi.
Пiшам, як чуваць: еЖДЖу, пяШЧаны, пакаШЧык (варыянт А.Лёсіка і Я.Станкевіча). Я сьмяюся — ты сьмяесься.
Ня тычыцца прыставак i прыназоўнiкаў: сшытак, разжыўся, бяз Чорнага.
5. У I заўсёды скарачаюцца пасьля галосных, калi перад iмi няма знаку прыпынку й на iх ня падае нацiск: на Украiне, на ймя, Ганна йшла, ва ўнiвэрсытэце, я й кажу, на Йвана, Тайлянд, аўдыякасэта, Модраў з Чаўшэску. Увага: калёквIЮм, кансылIЮм.
6. Чужаземныя (заходня-эўрапейскiя) словы маюць Л мяккае, як i ў тых мовах, адкуль яны прыйшлi: лямант, акуляры, калёна, плян, клямка, плюралiзм, клюб, мэталь, дэталь.
Увага: у канцы слова можа быць Л цьвёрдае: генэрал.
У расейскай мове тут непасьлядоўнасьць: Финляндия —Голландия, люмпен — луза, бо словы йшлi праз кнiгу. На Беларусь жа заходнiя словы, найперш лацiнскiя й нямецкiя, траплялi праз жывы кантакт з носьбiтамi гэтых моваў, праз масавае вывучэньне тае ж лацiны ў сярэднявечнай школе.
7. З гэтае ж прычыны ў чужаземных (заходня-эўрапейскiх) словах пасьля зычных, акрамя Л i К, пiшам Э: пэрыяд, мэтар, сэрвiс, праспэкт, газэта. Але: анкета.
Увага: пасьля Г i Х можа пiсацца Е: хЕўра й хЭўра, гЕнэрал i гЭнэрал.
У чужаземных словах пасьля З С Д Т пiшацца й вымаўляецца Ы: сынонiм, дыктар, максымум, Бразылiя.
Увага: -зiя, -сiя, -зiйны, -сiйны пiшацца праз I: калiзiя, камiсiйны, сэсiя.
Варта зацемiць таксама: нактурн, мiнiятура, Эўропа, эўрапейскi, нэўтральны.
8. Вымаўляецца й пiшацца -ТАР, -ДАР у словах: тэатар, мэтар, лiтар, кадар, монстар i падобных. Але: 36 кадраў.
Варта зацемiць: нэрва, iнтэрвiю.
9. Пасьля У вымаўляецца й пiшацца В перад А: у вадзiн вагон, у варанжавым сьвятле, у Вангельшчыне.
10. Е пераходзiць у Я ў першым складзе перад нацiскам у НЕ й БЕЗ, нават калi яны пiшуцца асобна: бяз волi, ня прыйдзеш, але: без ахвоты, не вызначальны. Тарашкевiца мае пэўныя iншыя правiлы артаграфii, напрыклад, досыць складанае правiла пераходу Е ў Я (цяперашняе афiцыйнае — зручнейшае), дэталi пададзеных тут правiлаў. Мы ж падалi найважнейшае, дастатковае для таго, каб пiсаць тарашкевiцаю.
Вiнцук Вячорка
«Наша Нiва», 1,1991
