Зьмiцер Бартосiк
ЧАРАВIКI ЗАБОЙЦЫ
Iншым часам мяне палохаюць рэчы, якiя быццам бы цалкам выпадкова трапляюць да мяне. Вось i зараз, едучы на журналiсцкую канфэрэнцыю ў Ялту, мяне перасмыкнула ад прозьвiшча, якое я прачытаў на падэшве сваiх чаравiкаў. Справа ў тым, што перад Ялтаю я вырашыў заехаць на дзень у Гомель, адведаць матулю, i тая, пашкадаваўшы маiх ног у цяжкiм восеньскiм абутку, вырашыла аблегчыць маю крымскую хаду, пазычыўшы лёгкiя гострамысыя чаравiкi ў касьцюмерным цэху мясцовага тэатру. На падэшве стаяла «В.Пятроў».
Пару месяцаў таму артыст В.Пятроў, напiўшыся, забiў свайго роднага сына. Але на гэтым дурная бэлетрыстыка ня скончылася. Сына звалi Максiмам i ён быў на два гады маладзейшы за мяне. Я падзялiўся гэтай цiкавай гiсторыяй са сваiм спадарожнiкам, вядомым беларускiм паэтам, вялiкiм аматарам жыцьця й буйных жанчын. «Ну й ня дзiўна, — жыцьцярадасна адрэагаваў той, —рэчы забойцы заўсёды шукаюць новага гаспадара». «I часам знаходзяць», — дадаў пасьля паўзы. Зь якою б лёгкасьцю я зноў апрануў свой восеньскi «Белвест»! Але цягнiк ужо кацiўся па ўкраiнскай зямлi.
Чаравiчкi мiлага камэдыянта, весельчака й сыназабойцы дзядзi Васi прыйшлося апранаць у Сiмфэропалi. Але зацыклiвацца на сумнай ноце, цi, яшчэ лепш, шукаць нейкай прыкметы не хацелася. Нездарма ж у маёй кайстры былi кнiжка «Вянок» i бутэлька гомельскай гарэлкi «Стары млын».
Заўсёды перад сустрэчай з морам я настройваю сябе, каб не зьдзiўляцца. I кожнага разу не атрымлiваецца. Быццам пасьля доўгiх дзён у чатырох сьценах перад табою раптам распахнулi дзьверы. Вось i цяпер, пераехаўшы Крымскi хрыбет, я цалкам аддаўся сузiраньню грандыёзнага краявiду.
Журналiсцкi сэмiнар праходзiў у адным з санаторыяў, пабудаваных за сталiнскiм часам, куды нас i засялiлi. Я зь нейкiм несамавiтым зларадзтвам прайшоўся па чырвонакiлiмавых калiдорах, у якiх, здавалася, нават пахi засталiся з часоў, калi тут адпачывала начальства сярэдняга саюзнага зьвяна. I шырокаваконныя бiльярдныя, i барэльефныя сьцены, i ўвесь астатнi ампiр пад кiпарысамi будаваўся ну нiяк не дзеля «сумнеўных сэмiнараў на грошы заакiянскiх гаспадароў». Ад усяго патыхала нейкай далёкай, няспраўджанай марай дзяцiнства — «зьезьдзiць у Артэк».
Вось i збылася мара. А радасьцi няма. Затое было дзiўнаватае адчуваньне сваёй далучанасьцi да незнаёмага места, дзякуючы чалавеку, нават голас якога ўявiць немагчыма. «Ну хiба мы гэтага не заслужылi!» — паклiкаў мяне мой спадарожнiк у наш нумар з вэрандаю й вiдам на мора — такiм, як на вiннай этыкетцы пяцiдзясятых гадоў. Я з радасьцяй скiнуў праклятыя чаравiкi i ў якi ўжо раз пракляў адсутнасьць фотаапарату. Паэт выйшаў на вэранду. Але прыгажосьць iмгненьня была не ў насычанасьцi фарбаў — сiняе мора плаўна пераходзiла ў залацiстае неба, грамада зялёных гор зь пiкамi кiпарысаў i белыя балясiны сталiнскай вэранды — а ў тым, наколькi ўсяму гэтаму паштовачнаму краявiду адпавядаў чалавек на вэраньдзе. Шырокi плашч, шыракаполы капялюш, ядвабнае кашнэ, шырокi, яркi гальштук — усё, а галоўнае сам твар чалавека, гарманiзавала з экзатычным навакольлем. Не хапала толькi гукаў грамафоннага Лешчанкi. Ня ведаю, як наконт рэчаў, а тое, што мiнулыя часы працягваюць шукаць сваiх згубленых сучасьнiкаў, у гэтым я, бадай, пераканаўся. I добра, калi можна падмануць час. У такiх апартамэнтах паэты звычайна стралялiся й выкiдвалiся за парэнчы. Але не памiралi ад сухотаў. «Ну што ўтаропiўся? Хадзем да мора?» — перарваў ён маю плынь сьвядомасьцi.
Перад ад’ездам я наўмысна ня стаў выпытваць у дасьведчаных менскiх лiтаратуразнаўцаў, як там хутчэй прайсьцi на магiлу, i дзе той апошнi дом. Адзiнае, куды я пасьпеў зазiрнуць, гэта даўняе эсэ Мiхася Стральцова, зь якога даведаўся, што вясною 17-га года малады чалавек зьняў пакой на другiм паверсе дому нумар 8 на Мiкалаеўскай вулiцы.
З гэтай адзiнаю зьвесткаю мы з таварышам i рушылi на пошукi Максiмавых сьлядоў. Горад мне не спадабаўся адразу. Пыльны й правiнцыйны, ён адкрыта рыхтаваўся да сваёй зiмовай сьпячкi. I мы са сваiм дзiўнаватым пытаньнем «А дзе тут у вас да 17-га году была вулiца Мiкалаеўская?» выглядалi зусiм экзатычна. Праўда, некалькi гадзiнаў пошуку нас вывелi на вулiцу Багдановiча, дзе мы накiравалiся ў мастацкую школу, у апошнiм спадзяваньнi на культурную ўстанову. «О, так вы из Белоруссии. А я сама из Мозыря, — прывiтала нас дырэктарка, — Дом нашего писателя, кстати, хорошего, в двух шагах отсюда. А могила... Кажется, на Старом Ливадийском между Чеховым и Бирюковым».
Мы ўзьнялiся на другi паверх стыльнага дамка са сьцiплай мэмарыяльнаю дошкаю. Казённы iнтэр’ер рамонтнага ўпраўленьня й стук друкаркi не пакiдалi месца фантазiяваньню. Сiняй бухты з вокнаў, на жаль, таксама не было бачна. «Слухай, а хiба Чэхаў пахаваны не на Сахалiне?» «А хто такi Бiрукоў?» «Напэўна, писатель хороший».
«А хто такi Багдановiч?» — спачувальна запыталася ў нас наша крымска-татарская каляжанка, калi мы з прыяцелем, змораныя марнымi пошукамi па адхонах закiнутых i страшных могiлак, дабралiся ў свой санаторый. «Гэта вельмi прыгожы малады чалавек. Ён некалi жыў на Волзе, вывучыў па кнiгах беларускую мову й стаў першым паэтам нацыi. Ён загiнуў у Ялце, не пакiнуўшы пасьля сябе анi сына, анi дрэва. Толькi адну кнiгу, лепшай за якую ў нашай паэзii ўжо ня будзе нiколi». Сказаў i сам зьдзiвiўся як прастаце адказу.
«Дай Бог, каб цябе так некалi шукалi», — падбадзёрваў я таварыша. «Як там чаравiчкi, ня цiснуць?» — данеслася ў адказ. Абыйшоўшы, напэўна, усе могiлкi, якiя ёсьць у Ялце, мы, выматаныя ўшчэнт хадою па гарах i спусках, прыселi на нейкi грудок. «Тут ты маеш рацыю. У такiх чаравiчках толькi па могiлках шпацыраваць». «А мо яны нас i вывядуць, як боты-хуткаходы». Але сцэнiчныя дзядзiвасiны туфлi, не прызначаныя для ялцiнскiх ляндшафтаў, так намулялi ногi, што я ўжо пачаў заводзiцца на Максiма, быццам той сам абраў сабе месца для скону.
Магiла ўзьнiкла абсалютна нечакана, нiбы ўзнагарода за высiлкi. I больш душэўнай магiлы я напэўна ў жыцьцi яшчэ ня бачыў. Не патрэбны чорны мармур, ня трэба мудрагелiстых архiтэктурных вышукаў журбы. Звычайны бэтонны абэлiск дваццатых гадоў пад кiпарысам, па-дзiцячы прымiтыўна размаляваны сiнiмi кветкамi — што можа быць прыгажэй для паэта?
Томiк вершаў застаўся неразгорнутым, бутэлька гарэлкi —неадкаркаванаю. Нафантазiяваная сустрэча з магiлай кумiра, з налiтай шклянкай i дэклямацыяй падалася фальшывым рытуалам. Таму што я не рызыкну назваць яго кумiрам. Але сыходзiць з магiлы не хацелася. Можна было сядзець гадзiну, дзьве, спрабуючы ўявiць яшчэ нiкому невядомага, жывога маладога чалавека, якi на Яраслаўскiм вакзале чакае цягнiка ў Беларусь. Мы сядзелi моўчкi хвiлiн дзесяць. Але ад гэтага маўчаньня мне стала неверагодна самотна. Нас было трое. I цi ня быў я тут лiшнiм? Памiж двума паэтамi, адзiн зь якiх ужо нiчога не напiша, а другi яшчэ ня ведае, дзе скончыць свой шлях. Але гэта нiяк не адаб’ецца на маёй любовi цытаваць абодвух. Я ўзьняўся й пайшоў да выйсьця першым.
Крымскiя калегi па нашым вяртаньнi на сэмiнар запаважалi ў нашых сьцiплых асобах усю беларускую нацыю. «Белорусы —ребята сурьёзные. Они как на курорты приезжают, сразу на кладбище идут», — жартаваў адзiн. А сапраўды, мы ж на курорце. Трэба ж насалоджвацца момантам. I мы пайшлi насалоджвацца. Пад гукi таннага танго пiць на ўзьбярэжнай крымскае вiно, заляцацца да тутэйшых прыгажуняў i дзiвiцца на начны прыбой. Паэт нарэшце знайшоў сваю нiмфу, пышнацелую татарку — «мiсс 47-мы год». Як ён паясьнiў: «Пара вырашаць крымска-татарскае пытаньне».
Мы завалiлiся ў нейкi дансiнг, дзе я амаль па-бацькоўску падставiў сваю камiзэльку пад сьлёзы нейкай пакiнутай каханкам юнай беларускi, якая, вядома ж, ня ведала нiводнага беларускага паэта, а прыяцель у капелюшы й кашнэ кiношнага злодзея павёў сваю крымскую шахерэзаду ў тэхнатанец. Назiраючы за тым танцам, я ў якi ўжо раз уразiўся адсутнасьцi ў сябры ўсялякiх комплексаў. Закрый вушы, i можна было ўявiць што грае Рыо-Рыта. Вядома, яны былi самай цудоўнай парай гэтага вечара. Але я танчыць ня мог. Праклятыя чаравiкi нацёрлi мне ногi. Ды й да мора на трэцiя суткi прызвычайваесься, як да неба. А горы не здаюцца больш прыгожымi за нашыя бульбяныя палi. Я нават убачыў на ўзьбярэжнай даму з сабачкам — яркую бляндынку ў джынсах са здаравенным вадалазам на ланцугу. Знаёмiцца не хацелася. З памiраючага курорту ўжо цягнула туды, дзе жыцьцё. I дзе я нарэшце скiну чаравiкi забойцы.