МОЎНАЯ АЎТАНОМIЯ
Сяргей Харэўскi
Адзiн зь ясных успамiнаў майго дзяцiнства — цыганскi табар на менскай вулiцы Пулiхава. Звон падковаў, колаў фурманак i кiбiтак на бруку, конi, каровы, козы, перагукваньнi дзiўных смуглявых людзей. Апошнiм, што я запомнiў з таго цёплага кастрычнiцкага вечара, было тое, што гэтыя непадобныя да нас людзi гаварылi па-беларуску, перасыпаючы нашу мову сваiмi словамi.
Значна пазьней я згадаў гэты свой дзiцячы подзiў, калi, падкiдаючы нагамi жоўтае лiсьце, сьпяшаўся некуды паўз парк iмя Горкага. Быў будзёны дзень, зiхоткi й чысты. У парку бязьлюдна. Ажно зьнянацку мяне паспрабавала перастрэць сiвая цыганка. Каб хутчэй адчапiцца, я падкрэсьлена пачаў гаварыць на мове, спадзеючыся, што яна зьбянтэжыцца. Яна ж усьлед адказала мне таксама па-беларуску. Я зьнiякавеў i аддаў сваю далонь у яе сухiя брунатныя пальцы. «У мяне няма грошай», — цi то сказаў, цi то падумаў. «Я ведаю...» — нiбы адказала яна. Але ўсё ж паваражыла, трапна прадказаўшы мне пару маiх блiжэйшых гадоў. Я пайшоў шчасьлiвы. Ад таго, што здолеў пераадолець страх. Ад таго, што ўпершыню празь беларускасьць убачыў сваю будучыню.
Цыганы й сёньня, асаблiва далей ад вялiкiх гарадоў, захавалi нашую мову. Чаму? Бадай таму, што яны не падпадалi саветызацыi, а таму заўсёды мелi гонар жыць i казаць гэтак, як хочацца. Яны ня ймкнулiся пазбыцца свайго, а таму й сваю беларушчыну ўспрымалi натуральна, не чытаючы нi газэтаў, нi кнiг. А яшчэ таму, што заўсёды жылi купiнамi, не зважаючы на лад, на ўладу, на мяшчанскiя прымхi.
Беларуская мова вось ужо колькi дзясяткаў гадоў iснуе менавiта як нiзка купiнаў сярод iнакшага, не свайго сьвету. Большая цi меншая, гэта не iстотна. Яна можа звацца творчым саюзам, музэем, рэдакцыяй, але перадусiм яна йснуе аўтаномна. Выйсьце за межы аўтаномii азначае пераключэньне моўнага тумблера. Беларускi пiсьменьнiк ушчувае ўнучка: «Не надо тебе этой игрушки, я тебе и так понакупил». Вяртаецца да стала i пiша для чыiхсьцi дзяцей. Па-беларуску. Вядомы выпадак? Альбо мастакi ў майстэрнях: усе суседзi свае людзi, тут i ёсьць наша беларушчына. Выйшаў у краму па батон: «чигирик-чигирик». Боязь быць незразуметым? Цi нежаданьне падацца няветлiвым? Чаго папрасiць, кАВЫ цi кОФА? Непрыемна, сорамна за самога сябе, за свой сорам. Падняўся на колькi прыступак назад, i ты зноў носьбiт мовы. Усё на месцах. Пара-тройка сяброў. Любiмыя касэты, кнiгi, любiмая газэта. Але ж трэба йзноў iсьцi ў гэты нязносны, апанаваны чужымi горад. Быў бы цыганом, дык сыйшоў бы адсюль наогул.
Такiя спробы сыйсьцi былi. Пасесьцi гуртом дзе ў Заслаўi, на летнiках вакол Менску, цi аж пад Блакiтныя азёры. Нехта спрабаваў усё пачаць па-новаму ў Навагарадку, iншыя — у Залесьсi (Забродзьдзi, Завосьсi, Загародзьдзi). Каб не дваiцца, не змагацца, не... паддавацца. Вось тут цiха, усе свае. «А паветра, паветра якое!» Папрыжылiся... А аднае з добрых ранiцаў пачуеш: «Доброе утро! И в самом деле, хорошо тут у вас!» Быў бы цыганом, цябе б абмiналi.
Самае цяжкое — стаць ня гэткiм, як быў учора. Я здолеў нешта ў сябе змагчы, толькi калi пакiнуў школу. Паступiў у вучэльню — нiбы ўсё новае, нiбы новы й я. Каб не зьбiвацца з тропу, пятнаццацiгадовым, прыпальваў сабе далонь запалкаю. Пакуль будзе балець — не саступлю. Але вось жа насустрач — былыя аднакашнiкi: «Ты чё Серёга, в натуре? Или ты для прикола? Ну, ты маньяк!..» Быў бы цыганом — вышчарыў бы зубы, а то й пугаю...
Пасьля саветаў, калi мова пачала нешта важыць, яна, нiбы вада ў паводку, выйшла зь берагоў, шырока разьлiлася там, дзе й цяжка было ўявiць — па габiнэтах, па пляцах, па трыбунах. Вада аднак жа спала. Мова ўвайшла ў сваё звычнае, абвалаванае рэчышча.
... Каб запрудзiць, разьлiць шырока ваду, часам хапае аднаго камля, уваленага ўвадначасьсе ўпоперак плынi гуртом руплiвых баброў.
Калi хоць бы ў адзiн дзень, разам, не сказаць нiводнага чужога слова, можа спынiлася б звычная плынь, разьлiлася б шырэй?
Цi сыйсьцi са СВАIМI за небакрай, усьмiхаючыся, гледзячы, як ЧУЖЫЯ адганяюць ад нас сваiх дзяцей?.. Каб не пабачыць, як, нiбы пасьля таго цыганскага табару на вулiцу Пулiхава, на нашыя сьляды ляжа бэтон.
