Вячаслаў Адамчык
ЧОРНЫ АДБIТАК НА БЕЛАЙ СЬЦЯНЕ
Старонкi з запiсных кнiжак
Карцiць вярнуцца да апавяданьняў, але не магу пераадолець шкодную прывычку брацца зранку за дзёньнiк. Небясьпечным i непераможным бывае ня толькi алькаголь цi нiкатын, але й штодзённае рыфмаваньне, на што хварэў цьвярозы Танк, альбо заюхленае сядзеньне крукам над эпапэяй пра забытую i нiкому ўжо непатрэбную, усiм абрыдлую партызанку.
Цяпер вынайшлi больш дасканалы спосаб — пiсаць на дыктафон. I праз тыднi тры лёгенькай непрымусовай працы пад каву цi, лепш, — кiлiшак каньяку — кампутар выдае чарговую таямнiцу голенькiх каханкаў Адольфа Шыкльгрубера альбо Коба Джугашвiлi.
Разумна i, мусiць, алегарычна адказаў мне Васiль Вiтка, калi я, наведаўшы яго, ужо хворага, незадоўга да яго сьмерцi, спытаўся:
— Як жывяце, Цiмох Васiлевiч?
— А ты ведаеш, Вячаслаў, графаманiяй жыву.
Я, недаўменны, яшчэ перапытаў:
— Як кажаце?
— Графаманiяй, бо яшчэ пiшу.
Мы нарэшце абодва засьмяялiся, ужо дакладна зразумеўшы адзiн аднога.
На чыстым стале яго поруч з лупаю ляжаў лiсток з пачатым вершам. I сам ён, не па гадах акуратна прычасаны, молада паголены, поўны нязлоснай iронii, гумару да сябе й да iншых:
— Вось так, выдурваючыся, i дажыў да васьмiдзесяцi пяцi. Ня верыцца.
Мы разгаварылiся пра Танка. Цiмох Васiлевiч прыгадваў, як дзён за дзесяць да сьмерцi наведаў яго ў лечкамiсii:
— Заходжу ў палату й бачу — сядзiць ён на ложку, спусьцiўшы ногi, у чорных спартыўных штанах. I дзярэ пазногцямi iх. Нарэшце распазнаў, што нiякага трыко на iм няма. З жахам пытаюся: «Што гэта ў цябе, Жэня?» «Цi ня бачыш, жылкi ўсе палопалi i ногi пачарнелi».
Нацятая, як тугая цяцiва, паўза нейкi час трымцiва дрыжыць, калi чалавек рашаецца адкрыць таямнiцу альбо прызнацца ў тым, што перадумаў сам-насам.
— Адпакутаваў, нацярпеўся ён, — сьветлы, падобны да маладзiка, акрайчык весялосьцi растае на перадсьмяротна-белым, бяскроўным твары Цiмоха Васiлевiча. — Але ж у народзе кажуць: «Хто жыў у раю, той мусiць памерцi ў пекле».
Купленыя, лiчы, за бясцэнак — па 10 капеек за том, — шарыя, папяловага колеру кнiжкi Горкага сёньня ў мяне нiбы рэлiквiя. Першае пасьляваеннае выданьне збору твораў пралетарскага празаiка. На вокладцы, у авальным крузе, яго галава чамусьцi з гогалеўскiм носам. Шарыя томiкi я набыў у Маскве, у букiнiстычным магазiне, здаецца, на Сталешнiкаўскiм завулку.
Тады, калi выкрэслiвалася ўсё нэгатыўнае пра рэвалюцыю, мяне зьдзiвiў, нечакана й глыбока ўразiў жорсткаю, крываваю праўдаю кароценькi нарыс, — «Пецярбурскiя тыпы», знойдзены ў дзясятым томе й напiсаны выразнымi каляровымi мазкамi-навэлкамi.
Запомнiлася i пакаёўка зь яго старонак, маладая, аднавокая, з тварам, абпаленым сернаю кiслатою.
— Глядзiце ў Бiблiю — ёсьць там паны? Няма паноў у Бiблii. Цары ёсьць, судзьдзi, прарокi, а паноў — няма!
— Бiць гэтую свалату, — сурова ўскрыкваў чорны салдат з падвязанаю пашчэнкаю, — бiць да астатняга калена...
Я падкрэсьлiў яшчэ й сказ, якi нiбы падагульваў той страшны, як прорва, пераломны час, — час разбою, лютай, жорсткай помсты, калi пакрыўджаны чалавек, як кажа Горкi, нарэшце атрымаў на яе сваё права:
«Возбуждающих вражду против интеллигенции, видимо, немало: мне кажется, что чаще всего дворники, лакеи, кухарки, вообще —домашняя прислуга».
Сёньня ж кантынгент «возбуждающих вражду» супраць iнтэлiгенцыi значна пашырыўся. Тут i зарослыя па вочы калматымi бародамi бамжы, i бяззубыя, заўчасна пастарэлыя пэнсiянэркi, што, вырваўшыся па вярбоўцы з прыгнечанай вёскi, прастаялi на рыштаваньнях пад сьцюдзёнымi, зiмовымi скразьнякамi, будуючы кватэры для iншых, а самi цiснулiся па дзьве-тры сям’i ў пакоi дзявочага iнтэрнату, i адстаўнiкi — былыя ахоўнiкi турмаў, i абшарпаныя, худыя, як вязьнi, алкашы, i дагледжаныя, у чорных сутанах, рыхтык манахi, ружовашчокiя пералётныя фiрмачы, i ахоўныя даносчыкi, i юрлiвыя папы, i прэзыдэнты розных узроўняў, — яны ўсе чорнаю хмараю супраць беларускай iнтэлiгенцыi, асаблiва той, што не адцуралася роднага слова. I ў адзiн голас, як няголены салдат з падвязанаю пашчэнкаю з таго далёкага 17-га i аднавокая жанчына з абпаленым серкаю тварам, ненавiсна крычаць:
— На белорусском разговаривают одни только паны!
Страшна аднак, калi чорнай зграi даць уладу помсты.
У Гётэ:
Дайце мне ў рукi работы цяжкасьць:
Усё, што зраблю — вышэйшая радасьць.
У Iсакоўскага:
Дайте в руки мне гармонь —
Золотые планки!
Вось яны дзьве нацыi — сьвятая Русь i практычная, працавiтая й велiчная Нямеччына.
I памiж iмi — наш збалелы, нiкiм яшчэ не пачуты, поўны адчаю, збавеньня й пакуты голас маладога Купалы, голас сьветлага няспраўджанага спадзяваньня — мальбы да ўсемагутнага, вячыстага Бога:
Паймi! Пачуй! Сон наш i свой стрывожы, —
Закон i суд свой праведны пашлi!..
Вярнi нам Бацькаўшчыну нашу, Божа,
Калi Ты цар i неба, i зямлi!
Цешча Прышвiна, Натальля Ратай, мацi яго другое жонкi, была на два гады маладзейшая за свайго зяця — Мiхаiла Мiхайлавiча. Яна па гадох, вядома, магла быць яму жонкаю, а ён у шэсьцьдзесят шэсьць цi сем узяў замуж яе дачку — сваю сакратарку — Валерыю Дзьмiтраўну Лебедзеву, як называе ў дзёньнiках — Лялю, пакiнуўшы састарэлую Еўфрасiньню, першую жонку, дарэчы, маладзейшую за яго самога на дзесяць гадоў.
Першы раз цыганiсты Мiша жанiўся ў трыццаць. Пасьля няўдалага заляцаньня да рускай студэнткi ў Парыжы цi Лейпцыгу, дзе ён вучыўся ва ўнiвэрсытэце, Прышвiн, вярнуўшыся ў Расею i працуючы аграномам у Калускiм павеце, сышоўся з простаю сялянкаю. «Яна ўцякла ад мужа з гадовым дзiцём, — запiша ён у дзёньнiку. — Я навучыў яе чытаць, трохi пiсаць... Адною часьцiнаю свае душы не прызнаю яе тым, што мне трэба, але другою стараною люблю».
Хацеў быў трохi пацьвялiцца, жартаўлiва пасьмяяцца зь Мiхаiла Прышвiна, покуль не прыгадаў жанiцьбу свайго дзеда, Янкi Шайбака, што застаўся ўдаўцом. Ён — цi не равесьнiк Прышвiна? — жанiўся другi раз, калi яму было пад семдзесят. Помнiцца —вайна, жнiвень сорак трэцяга. Нядужая каштанавая кабылка, запрэжаная ў ганарысты воз з высокiмi драбiнкамi. На возе купа сялядэры цi канюшыны, засланай ружавата-зялёнай радзюжкай у вялiкiя клеткi. На гэтай купе — мой бацька зь лейцамi ў руках, — ён жа сват, поруч зь iм — вусаты, у чорным падношаным касьцюме i з папяроваю навошчанаю кветкаю ў кляпе — дзед — ён жа малады. Седзячы плячыма да iх, гармоню расьцягвае, але яна ня грае, а толькi сапе, — наш сусед Вiця Верабей, па-мянушцы Гульнiк.
