Васiль Быкаў
ВАЎЧЫНАЯ ЯМА
Аповесьць
(Заканчэньне)
Шлях свой сюды салдат збольшага памятаў, той пралягаў уздоўж крывулякi-ракi. Адсюль мо кiлямэтраў пяць было да броду, а там яшчэ колькi полем да хутара. Заблудзiць ён не павiнны, тым болей удзень. Толькi б не натыкнуцца на людзей, на мiлiцыю. Галоўнае — за рэчкай перайсьцi гравiйку-шашу, па якой, напэўна, гойсаюць патрулi, занепакоена думаў салдат. Усё ж як нi было рызыкова, а трэба было здабыць агню, безь якога iм жыць стала неяк. А яшчэ хлопец таiў прылiпчывую надзею паесьцi. Можа, у старога паесьцi будзе чаго. Той раз ён частаваў салдата бульбай з прастаквашай i нават быў хлеб. Ён доўга яшчэ шкадаваў, што хлеба тады зьеў адну толькi лусту i цяпер адчуў паўзабыты пах зваранай у печы бульбы з падгаркамi на верхнiх бульбiнах. Можа, яму пашчасьцiць, бо згаладнеў ён у зоне, як мае быць. А да жабаў так i не адолеў гiдоту i еў хiба, каб не сканаць ад голаду. Нiшто яго так не гняло там, як голад, заўжды хацелася есьцi. Нiколi раней ня думаў, што пачуцьцё голаду можа быць такiм неадвязным i такiм гнятлiвым. Нават i ў тым даўнiм выпадку, як спрабаваў уцячы ад мачыхi да бабулi на вёску i два днi праседзеў у пустым хлеўчуку без вады i ежы. Есьцi тады нават ня дужа i хацелася, было страшна, што яго знойдуць. Яго i знайшлi. Дзяўчынкi з суседняга двара падказалi мiлiцыi, i тая яго ўзяла на сьвiтаньнi соннага. Пасьля быў пастарунак, нейкая дзяўчына ў мiлiцэйскiм, якая ўсё нешта ад яго дамагалася. Дужа сорамна было затым вяртацца да мачыхi, i ён яшчэ дзень цi болей ня еў. I не хацелася дурню...
Iсьцi каля рэчкi сьцяжынамi было даволi нязручна, тыя толькi дзе-нiдзе захавалiся ў кустоўi i лазьняку, а ў большасьцi пазарасталi хмызам i крапiвой — ня згледзець. Тады ён прастаў шлях i шыбаваў дзе хмызьняком, а дзе лесам; часам трапляла перайсьцi лужок з высокай, да калена травой, якая гучна шорхала па халявах ботаў. Людзей не было нiдзе. Ды, мабыць, i не магло быць — усё ж тут пачыналася праклятая зона, якой палохалiся за дзясяткi кiлямэтраў адсюль. Ён таксама баяўся, але тое ранейшае страхавiтае пачуцьцё, зь якiм ён iшоў сюды, неяк прытупiлася. Падобна, ён стаў прывыкаць да небясьпекi цi прымiрыўся зь ёй як зь непазьбежнасьцю. Можа, гэта й добра, а можа й не.
Абы толькi пашэнцiла на хутары, думаў салдат. Абы не спаткаць там чужых, а дзед яму дапаможа. Як дапамог першы раз, дык дапаможа i яшчэ. Ды й ён уважыў старога — пайшоў, каб таго не абвiнавацiлi, што схаваў. Праз той выпадак дзед нiбы стаўся ягоным саўдзельнiкам i, напэўна, таксама падлягаў адказнасьцi. Цiкава, а цi падлягае адказнасьцi бамж? Мабыць, так. Усё ж салдат распавёў яму пра забойства, значыцца, той павiнен данесьцi ўладам. Ва ўсякiм разе не хаваць злачынцу. Такiя вось законы i такое права — данесьцi на таго, хто побач, з кiм дзеляць хлеб i ложак... Дужа маральны закон, — нiчога ня скажаш, разважаў салдат. Найбольшай бяды належала чакаць ад людзей, якiя дужа сябравалi з законамi, а бамж яго не прадасьць, тое салдат адчуваў пэўна. Чаму ён так адчуваў, хто ведае. Мабыць, пачуцьцi ня маюць адказнасьцi перад законам, таксама як i перад розумам, таму яны й завуцца пачуцьцямi.
Адно было пэўна — за гэты бядотны час у салдата ня стала нiкога больш блiзкага за двух чалавек — дзеда i бамжа, во ў чым справа. Ужо яны ўтрох таксама, мабыць, зьвязаныя адным няшчасьцем, i калi што — iх напаткае адна бяда. Цi, можа, ужо напаткала...
А можа, плюнуць на ўсё й матаць куды далей, — ня ў лад з уласным настроем падумаў салдат. Толькi куды?
Так разважаючы, ён iшоў краем бору, перайшоў невысокi баравы грудок. Стала цёпла, ён угрэўся, адышоў ад учарашняга залеўнага холаду. Бушлат яго амаль ужо высах. Навакольны баравы лес, як заўжды, замiлаванаю радасьцю клаўся на душу. Хлопцу было ў iм мiла i прыемна, i хоць на час прападала гнятлiвае пачуцьцё, што не зьнiкала нiколi. Ён з захапленьнем азiраў амаль кожную хвойку i думаў, што, можа, гэта ў ягоных генах адгукаецца далёкая мiласьць продкаў да лесу? Цi, можа, лесу да продкаў — цяпер як дазнаесься? I раптам наперадзе перад iм раскрыўся вялiзны пусты прагал, над якiм шырока сьвiцiлася неба; шмат сонечнага сьвятла ляжала таксама ў доле. Салдат падышоў блiжэй — на вялiзным у некалькi гектараў прасьцягу стаялi ссохлыя рыжыя хвоi з таксама ўсохлым рыжым суччом, зь якога абсыпалася долу iглiца. Усё выглядала здаля, нiбы даўняе вялiзнае пагарэлiшча. Але прыкмет вагню тут не было вiдаць, нiводная хвоя не абгарэла. Значыць, гэта адтуль, ад Чарнобыля, уражаны здагадаўся салдат. Мусiць, добра, аднак, сыпанула сюды стронцыем або цэзiем цi яшчэ якой халерай, i лес не стрываў. Толькi некалькi маладых асiнак нясьмела зелянелi мiж мёртвых хвояў, болей нiякага жыцьця тут не было вiдаць.
Аж здрыгануўшыся ад страхавiтага пачуцьця, салдат збочыў свой шлях. У гэты нежывы лес страшнавата было паткнуцца, i ён пайшоў у абход. Для таго яму спатрэбiлася зрабiць ладны крук, перайсьцi невялiкае, парослае альхой балотца i нарэшце ён выйшаў да рэчкi.
Тое, што ён называў бродам, быў колiшнi рачны пераезд — з абодвух берагоў да ракi вялi зарослыя ўжо быльнягом ды крапiвой аўтамабiльныя каляiны, налiтыя ад учарашняй залевы вадой. Салдат зьняў боты i, сьлiзгаючы ў гразi босымi пятамi, перайшоў неглыбокую рэчку. Апынуўшыся на другiм беразе, падумаў, што недзе тут канчалася зона i маглi трапiцца людзi. Аднак да шашы нiхто яму не трапiўся, ён перабег няпыльную пасьля дажджу гравiйку i скiраваў у поле.
Закiнутае пасьля чарнобыльскага выбуху поле густа зарасло немаведама чым — хамлакi нiзкарослага жыта чаргавалаiся з зарасьнiкамi аўсюга i вiкi, нейкага бухматага разнатраўя, сярод якога дзе-нiдзе тырчэлi хiлыя кукурузныя калiвы, а то пачынаў ярка квiтнець люпiн. Усё тое ня першы год буяла i расло без патрэбы i рук чалавека, самахоць вяла i дзiчэла нiкому не патрэбным. Людзi страцiлi цiкавасьць да гэтай зямлi. Хiба апроч дзеда.
Як на раўнiннай далечы паказаўся шыфэрны дах дзедавага хутару, салдат аж адчуў хваляваньне. Тады, увесну, добра набадзяўшыся па сырых лясах i пералесках, ён забрыў сюды, бо далей iсьцi ня мог, згаладнеў дарэшты. Дзедаў падворак толькi здаля нагадваў хутар, а на справе быў крайняй у вёсцы хатай. Але пакуль была вёска. Цяпер жа ад вёскi лiчы не засталося нiчога, апроч хiба некалькiх зьдзiчэлых яблыняў у былых садках, падмуркаў ды студняў. Дамы дарэшты ўсе пабурылi, расьцягалi на дровы, а то й папалiлi. На месцы некалькiх падворкаў хлопец убачыў сьмярдзючыя, парослыя дзядоўнiкам пажарышчы. Ён тады абышоў усю вёску i толькi на апошнiм двары знайшоў жывога чалавека, якi нават спрабаваў тут гаспадарыць: набыў каня, нацягаў такi-сякi iнвэнтар, меў карову i пачаў гадаваць цялушку. Вакол сядзiбы распрацаваў ладны пляц пакiнутай зямлi, на якой нешта ўжо расло; зямля была дбайна апрацаваная i нават угноеная. Дзед, падобна, чуўся здаровым, ня дужа баяўся атаму. Ягоны прыклад даў бегламу салдату немалую надзею.
Салдат таропка крочыў да хутара па бульбяным палетку са сьвежа акучанымi барознамi; дзе-нiдзе ўжо зацьвiталi бела-сiнiя кветачкi. Мабыць, нiшто будзе ў дзеда бульбачка, па-гаспадарску падумаў салдат.
Ён яшчэ не дайшоў да хутара i, мабыць, мала што згледзеў там, як штосьцi яму не спадабалася. Штосьцi там было ня так, як тады, калi ён завiтаў у першы раз. Найперш не было варотаў, i ўжо з поля быў вiдзён голы дзедаў падворак. Але цi не пусты ён? Нi дзедавага каня, нi каровы зь цялушкай, якiя некалi пасьвiлiся паблiзу на прывязi, нiдзе не было вiдно. Не адзываўся таксама пранiзьлiвым брэхам Кудлацiк. Прыцiнаючы непакой, салдат пацiху ўвайшоў у двор i адразу ўбачыў старога. Дзед моўчкi сядзеў на ганку i нават не зьдзiвiўся ягонаму прыходу, не павiтаўся.
— Што ў вас здарылася? — запытаўся салдат, ужо адчуваючы пэўна, што здарылася кепскае.
Дзед павёў на яго патухлым, няўцямным позiркам i моўчкi разьвёў рукамi. Мяркуючы па ўсiм, гаварыць яму было трудна.
— Але што? Што такое?
— Ды во, — мовiў нарэшце гаспадар, — разбурылi, абрабавалi. Усё! Усю маю працу. Столькi стараўся...
Здалося, ён аж заплакаў, — зморшчыў аброслы сiвiзною твар i высмаркаўся на траву.
— Але хто?
— А хто ж iх ведае — хто. Прыехалi з фурай...
— З фурай?
— Ну гэтай — мiжгародныя перавозкi...
— Ноччу?
— Удзень. Надвячоркам. Пагрузiлi каня, карову зь цялушкай. Выграблi збажыну, ячменя з кубла... Перавярнулi ўсё дагары дном — валюту шукалi.
— Валюту?
— Ну.
— Але хто? Што за людзi? Свае, прыежджыя? — ня мог супакоiць хваляваньня салдат.
— А хто ж iх знае. Чацьвёра. Спраўных такiх. У скуранках. I з наганам. Кудлацiка застрэлiлi.
— Во як!
— Вунь за хлевам ляжыць. Закапаць трэба...
Спакваля стары стаў спакайнець, рукавом заношанай сьвiткi выцер змакрэлыя вочы. Трудна падняўся з ганку. Прыгнечаны горам ён здаўся салдату быццам меншым у росьце, чым быў раней, схуднелым i бездапаможным.
— I што казалi? — дапытваўся салдат. — Можа, мяне шукалi?
— Не. I не пыталiся, рабаўнiкi нейкiя.
— Дык, можа, у мiлiцыю трэба? Заяву напiсаць?
— Не. Сказалi: заявiш у мiлiцыю — усё спалiм. Ды й мiлiцыя — цi не яна й навяла гэтых. Яны ж усе ў хаўрусе, — цiха, бы сам з сабой, разважаў стары, стоячы сярод спусьцелага двара. Дзьверы ў хляўкi й каморы былi расчыненыя насьцеж, у сенцы таксама. На траве ляжалi скiнутыя з крукоў вароты. Вiдаць, стары быў моцна ўражаны тым, што тут адбылося i, падобна, паў духам. Салдат таксама быў уражаны i ня ведаў, чым суцешыць старога. Мiж тым iшоў час, доўга тут заставацца яму не выпадала, i ён зважлiва папытаўся:
— Паесьцi ня знойдзецца?
Дзед, падобна, трохi ацiх у сваiм горы i адчуў чужы клопат таксама. Мабыць, згаладнелы выгляд салдата закрануў у ягонай душы iншыя струны.
— Каб жа было што! У печы другi дзень не палiў. Гэта... Чакай, можа, хлеба асталася...
Ён патупаў у сенцы, пастукаў там чымсь — дзьверцамi цi шуфлядамi — i вынес хлопцу няроўна абламаны кавалак хлеба. Ладны, аднак, кавалак. Салдат адламаў ад яго частку i стаў прагна жаваць. Хлеб быў такi смачны, што ён глытаў яго, здаецца, не дажаваўшы, увесь час, аднак, пазiраючы праз вароты на дарогу i поле. Дзед зноў апусьцiўся на ганак.
— Абжыўся, называецца, — на восьмым дзясятку. Думаў, хоць позна, але дачакаўся свае пары. Хоць праз Чарнобыль. А то ўсё неяк было: то калектывiзацыя, то вайна, то ўздым сельскай гаспадаркi. А тут Чарнобыль! Казалi, усё шкоднае — i малако, i прадукты. Яно, можа, каму i шкоднае, а мне нiчога. Займеў гаспадарку. Адзiн. Кiшкi iрваў, але нiхто ня шкодзiў. Мусiць, баялiся сюды патыкацца. А я не баяўся — рабiў. Дзень i ноч. Затое i меў. Гэта раней задарма. А тут, што зрабiў — тваё. Што пасеяў — сабраў. Шкада, Чарнобыль гэты, каб ён прапаў. Хто яго выдумаў на нашу галаву?..
— Вучоныя выдумалi, — цiха мовiў салдат. — Самыя перадавыя ў мiры.
— Каб яны сказiлiся, тыя вучоныя. Хай бы лепш жняярку лепшую выдумалi, каб во ня мучыўся з гэтай, — кiўнуў ён на паўразабраную жняярку, што мясьцiлася ля варотаў у двары.
— Iм жа, каб плутонiй узбагачаць. На ракеты.
— А, ракеты iм трэба! Цяпер во дамавiн не набярэсься, як пачнуць ад Чарнобыля мерцi. Дамавiны трэба. Кажуць, у Менску ўжо ў цалафане хаваюць. Цi праўда? А я сабе зiмой з сухой дошкi змайстраваў, вугалкi на замок узяў — добрае дамаўё палучылася. Дык забралi й яго. Казалi, спатрэбiцца. Каб iм гэтак умерцi спатрэбiлася...
Сумна i горка было слухаць тое салдату, але словаў суцешыць у яго не знаходзiлася — у яго ня меней балела сваё. Ён праглынуў палову кавалка i не наеўся — хацелася зьесьцi ўсё.
— Дзед, можа, маеш яшчэ запалкi? — прыпамятаў ён i другую сваю патрэбу.
— Не, запалак ня маю. У самога недзе паўкарабка асталася. Але, калi трэба магу «кацюшу» даць.
— Якую «кацюшу»?
Дзед моўчкi пайшоў у сенцы i хутка вынес адтуль невялiкi руды капшучок, разьвязаўшы якi, выняў «кацюшу» — кавалак крэменю, абламаны канец напiльнiка i нейкi абрывак трантаў.
— Во, ударыць, iскра выскачыць, затлее i разьдзьмуць.
— Добра. I яшчэ... Там напарнiк захварэў. Каб як падтрымаць...
— Гэтак? Захварэў, кажаш? — насьцярожыўся дзед, i ў яго спакутваных вачах мiльгануў цень непакою. — Ад атаму, можа?
— Хто ведае. Але есьцi няма.
Дзед уздыхнуў, павярнуўся, быццам куды выправiўся, ды спынiўся.
— Што ж табе даць? Каб жа ня выграблi ўсё. Во бульбачкi зь мех засталося. Сказалi: мы добрыя, гэта табе, каб ня ўмёр. Дык бяры з паўмяшка.
— Не данясу.
— Ну вядзёрка...
Яны ўдвох пайшлi ў цёмны прахалодны застаронак, дзе гаспадар, грузна дыхаючы, навыбiраў зь нейкай скрынi леташняй, з доўгiмi белымi парасткамi бульбы. Набралася няновае пакарабачанае вядзерца. Здаецца, не без шкадаваньня дзед падаў вядро хлопцу.
— Во, болей няма. Каб ты гэта двума днямi раней — усё было: i сала, i каўбасы. Дык пабралi. Не пабаялiся, што й радыяцыя...
— А i праўда, што радыяцыя? — занепакоена спытаўся салдат.
— Хто ведае. Я еў i нiчога, яшчэ не памёр во. I ўнукам даваў, як прыяжджалi. Але тыя наўрад цi самi жраць будуць — на продаж! У Маскву павязуць на нiтраграцыю.
Вось табе й на, думаў салдат. Ён спадзяваўся, што хоць дзед жыве ў бясьпецы, неяк гаспадарыць ля самай зоны, не галадае. Аж на дзеда знайшлася iншая пошасьць — не радыяцыя, ня голад, дык бандытызм. Раней сялян рабавала ўлада, а цяпер гэтыя — на фурах. Сапраўды, куды дзецца працоўнаму чалавеку, дзе знайсьцi прытулак?
Салдат таропка разьвiтаўся i зь вядром у руцэ пашыбаваў па тым самым полi наўпрост да ракi. Сьпярша азiраўся, але дзеда не было вiдаць. Наводшыбе ад пабуранай вёскi сiратлiва мясьцiлася абрабаваная сялiба, трохi прыхаваная за некалькiмi дрэвамi садка. Бы партызан, бы партызан, — думаў пра сябе салдат, прыпамятаўшы нейкi фiльм, што глядзеў у дзяцiнстве. Толькi там партызаны несьлi ў лес авечку, а ён — вядро бульбы. I ўсё тоячыся, баючыся. Не нашмат, аднак, зьмянiлiся часы... Праўда, тыя хоць мелi вiнтоўкi, а ён што?
Увесь час на хадзе ён саваў руку ў кiшэню бушлата i адшчыкваў патроху хлеба. I кожны раз думаў, што гэты раз — апошнi, што астатняе трэба пакiнуць бамжу. I ня мог утрымацца. Голад яго, здаецца, ад таго ня меншаў, а нават большаў. Тады ён аж вылаяў сябе — трэба ж урэшце знаць меру! Ды ягоны дурны жывот, мабыць, не хацеў ведаць меры i патрабаваў яшчэ. Тады салдат стаў суцяшаць сябе, што бульбу ўжо ён прынясе ўсю. Яны напаляць на беразе прысаку i напякуць яе — хопiць на двух. Ужо ён наесца...
Сонца тым часам увабралася ў паўдзённую высь i здорава прыпякала плечы ў бушлаце. Салдат зьдзеў шапку i сунуў яе пад дужку вядра. Так стала вальней i не было вiдаць, што ён нясе. Ён удала перайшоў затравянелае поле, зноў выйшаў да аброслых крапiвой каляiнаў на бродзе. Тут трохi спачыў у цянi пад алешынай, зноў разуўся. Пераходзiў брод, не сьпяшаючыся, з насалодай мацаючы босымi нагамi ў сьцюдзёнай вадзе. На другiм беразе сеў, каб абуцца. I тады нейкая сiла змусiла яго зiрнуць пад суччо недалёкiх елак. Сьпярша ён нiчога там не заўважыў, а затым зiрнуў зноў i сумеўся ад сполаху. Мiж елак ля броду стаяў худы, нейкi быццам аблезлы, зь белаватымi праплешынамi на баках воўк. Што то быў воўк, а не сабака, салдат адчуў пэўна: такiмi насьцярожанымi i маларухавымi сабакi не бываюць. А ў гэтага — настырчаныя вушы, апушчаны долу хвост... Аднак у iм не прыкмячалася i нiякай адзнакi хцiвасьцi — можа, болей зьдзiўленьня i зьбянтэжанасьцi ад нечаканай сустрэчы з чалавекам. Не адрываючы позiрку ад ваўка, салдат падняўся, узяў вядро. Воўк здаля толькi пiльна сачыў за ягонымi рухамi, сам, аднак, застаючыся разгублена нерухомым. У паставе ваўка па-ранейшаму не было жаднай прыкметы драпежнасьцi — хiба адчай i бясьсiльле. Можа, як i чалавек, ён быў згаладнелы i чакаў якой дапамогi, падумаў салдат. А калi ён шалёны? I салдат сьпярша памалу, а затым усё хутчэй пашыбаваў ад ракi. Воўк за iм не пабег.
Штораз азiраючыся, хлопец шпарка iшоў краем бору. Напачатку праз хвойнiк яму быў вiдаць воўк, але спакваля яго аблезлая постаць пачала зьнiкаць, заслоненая дрэвамi i падлескам. Хутка ён i зусiм схаваўся. Тады салдат пайшоў крыху марудней. Гэта нечаканая сустрэча ў лесе новым клопатам уварвалася ў ягоную душу. А ён пасьля гутаркi зь дзедам у каторы ўжо раз гатовы быў паверыць, што не такая яна ўжо i страшная — зона. Што i ў зоне цi каля яе жывуць людзi. Але воўк... Нават воўк! Хiба такi павiнны быць нармальны воўк у летнiм нармальным лесе? Але калi воўк так падупаў, дык чаго тады чакаць людзям?
Застаўшыся ўранку адзiн, бамж доўга й нерухома ляжаў на лапнiку, захiнаючыся ў сваю кухвайку. Пачуваўся ён кепска, дужа не хацелася ўставаць, было санлява-млосна, сiлы ўвачавiдкi зьнiкалi. I ён ня мог даўмецца, што зь iм адбываецца.
Мабыць, ён яшчэ трохi забыўся цi задрымаў i прачнуўся ад млоснай задухi — не хапала паветра, было дужа горача i хацелася пiць. Але вада была толькi ў рацэ, за абрывам, — як да яе дапяцца? I бамж усё ляжаў, баючыся скрануцца з належанага месца, бо ня меў упэўненасьцi, што зноў можа сюды вярнуцца.
Празь нейкi нядоўгi час ён адчуў, што стала й зусiм кепска, усё ў ягоным нутры гарэла. У роце было суха, язык стаў шурпаты, бы яловая шышка, — не паварушыць. Усё болей дакучала смага, i ён думаў: трэба паўзьцi да ракi. Зараз, зараз трэба намагчыся ўстаць, казаў ён сабе ў думках i ня мог устаць. Усё ляжаў, i стан яго ўсё горшаў.
Як зусiм стала кепска, зразумеў, што зараз жа трэба вады... Тады нейкiм намаганьнем устаў на каленi i споўз зь невысокага абрыву. Тут, на ўгрэтым сонцам пяску зрабiлася й зусiм невыносна. Хiстаючыся, ступiў колькi крокаў i ўпаў каленямi ў гарачы пясок. Далей поўз — на кукiшках цераз пясок i травянiсты бераг, пакуль нарэшце не дапяў да вады.
Ён спрабаваў пiць, лежачы, але гэтак было нязручна, ён намачыў сабе ўсе грудзi ў кухвайцы i не напiўся. А галоўнае — вада аказалася зусiм не такой, як чакаў, — цёплай, мутнай i брыдкай. Яна не спатолiла смагi, не дала нiякай палёгкi, а шлях да яе зусiм зьнясiлiў бамжа. Паляжаўшы нямала часу на беразе, ён зразумеў, што трэба вяртацца ў засень. На гэткай гарачынi доўга ня вытрымаеш.
Шлях па беразе ўгору быў i зусiм жахлiвы — бамж прапоўз крокаў дзесяць i зьнясiлена аблёг на траве. Дыхаць зусiм стала неяк. Цела ўсё гарэла, i ён не разумеў чаму. Ад сонца цi, можа, у ягоным нутры быў такi жар? Усё ж ён неяк дапоўз да абрыву, трэба было ўскараскацца на яго, пад хвоi, у засень. Але як?
Трохi паляжаўшы, ён падняўся на кукiшкi, затым на ногi, аблёгся грудзьмi на ўзровак i не ўтрымаўся. Ногi падламiлiся, галава закружылася, бор кудысьцi паехаў, i ён споўз долу. Так, мусiць, ня трэба было яму паўзьцi да ракi, трацiць апошнiя сiлы. Палёгкi сабе ён не прыдбаў, а становiшча сваё пагоршыў. Як i ў жыцьцi. Дамаеш нешта зрабiць, каб лепш, а робiцца наадварот — яшчэ горш. Запаўзьцi ў сваю нару? Але там з учарашняга ўсё абрушылася, схову там не было. Ну але няўжо ён не адолее гэты паўтарамятровы абрыў, — аж зазлаваў на сваю зьнямогу бамж. Няўжо ён так аслабеў?
Новая спроба, аднак, таксама не прынесла посьпеху, — чалавек аблягаўся грудзямi, шкрабаў башмакамi па ўсохлай, з каранямi зямлi, а ўскараскацца на абрыў ня мог. I зноў зьнясiлена асядаў долу. Але ён так iмкнуўся ў лес, пад засень хваёвых шатаў, дзе, думалася, быў яго паратунак.
Пасьля чарговае i марнай спробы ён, здаецца, страцiў прытомнасьць.
А як ачуняў, не адразу зразумеў, дзе ён. Побач была нейкая земляная сьцяна, пад ёй зьявiўся нешырокi цень — сонца заходзiла за бор. I бамж адчуў прахалоду. I тады ён прыпамятаў салдата. Цi вернецца салдат? Зрэшты, наўрад цi вернецца, чаго яму вяртацца сюды — на пагiбель у гэтую праклятую зону? Хай iдзе куды ў белы сьвет, можа, знойдзе iншае месца. Дарма ён яго тут трымаў, прынаджваў i суцяшаў — трэба было адразу прагнаць. Аблаяць апошнiмi словамi й прагнаць — куды лезеш, дурань! Ды во пашкадаваў i пагубiў. Хаця цi пашкадаваў? Усё ж ён быў тут патрэбны, таму бамж i пакарыстаўся iм. А цяпер салдат наўрад цi доўга працягне, жальлiва разважаў бамж са спазьнелаю, аднак, жаласьцю. Цяпер яму стала зразумела, чаму партыйны iнструктар зь iм не паехаў, толькi хвалiўся зонай. Нiкога яна не гартуе — яна ўсiх губiць. Але што крыўдаваць на iнструктара, можа той толькi выконваў партыйнае даручэньне сярод бамжоў. Бо мусiць жа, партыя i сярод бамжоў павiнна весьцi нейкую масава-растлумачальную працу. Хоць бы пад лёзунгам: савецкiм людзям атам ня страшны, як колiсь пiсала газэта «Правда». Разумныя ў тое, вядома, ня верылi, але колькi iх было, разумных. Калi ў часе ягонай службы ў войску да каго з афiцэраў падкатваўся асабiст з дужа сакрэтным даручэньнем, мабыць, нiхто таму не адмаўляў. На тое не хапала нi розуму, нi адвагi, усе спраўна выконвалi ўсё, што патрабавалася. Кожнаму тады абяцалi: як вы — нам, так i мы —вам. Тое падабалася. Але як яго вытурылi з войска, i ён пабег да асабiстаў па дапамогу, тады атрымаў ад iх кукiш: прабач, нiчога ня можам, ня ў нашай кампэтэнцыi.
А як ён iм паказаў кукiш, ужо стаўшы бамжом, тады амаль што пакрыўдзiлiся — ну, такога ад цябе не чакалi, вэтэран, нашая апора i надзея. Але ўжо тады ён пляваў на ўсё i на ўсiх на сьвеце, ён стаў жыць толькi ўласным клопатам i нi на каго не зважаў. Якую з таго меў карысьць — iншая справа. Ягоны настаўнiк бацька ўсё жыцьцё пражыў для людзей i дацягнуў да дзевяноста гадоў. Але што гэта было за жыцьцё? Асаблiва апошнiя гады. Зьнямоглы, усiмi пакiнуты ў глухой, непэрспэктыўнай вёсцы, ён цiха сканаў, i толькi праз тыдзень яго выпадкам знайшла суседка. Пахаваць не быо каму, сына нiдзе не маглi знайсьцi, бо нiхто ня меў ягонага адрасу, ён гадоў восем не пiсаў бацьку — не было чаго. Мабыць, гэтак жа лiчылi i астатнiя два сыны, якiя жылi немаведама дзе i пра бацькаву сьмерць, можа, яшчэ й не дазналiся.
Нядобры ён быў да бацькi, ня лепшы й да сына — таго лабаценькага Дзянiскi, якога некалi пакiнуў у ракетным гарнiзоне. Але калi да бацькi асаблiвых сантымэнтаў ня меў, дык за сына дужа балела душа — якi ён, дзе ён, цi жывы хаця? Усё зьбiраўся напiсаць, зьезьдзiць, але куды i за што? Ды й былая жонка, мацi Дзянiскi, хiба магла яму адказаць — яна толькi дамагалася ад яго алiмэнтаў. А Дзянiскi, можа, няма ўжо i ў жывых? У свой салдацкi ўзрост, можа, прапаў дзе ў Афгане, у Чачнi, у якой са шматлiкiх гарачых кропак, куды пiшчом лезьлi нашыя iнтэрнацыяналiсты, пасылаючы чужых сыноў пад мусульманскiя кулi. Папраўдзе ён баяўся дазнацца горкае праўды пра сына i жыў, нiчога пра яго ня ведаючы. Яму аж занадта хапiла таго горкага болю, што ён стрываў у памятны дзень свайго разьвiтаньня з сынам.
Зьехаць быў змушаны, зьбiраўся рабiць тое цiха, неўпрыкмет, як не было дома жонкi. Разьведзеныя, яны доўга жылi ў адной кватэры, у адным пакоi i мiж iмi — пяцiгадовы Дзянiска. Таго дня зранку жонка выправiлася ў сваю сталоўку, ён, не зусiм цьвярозы пасьля ўчарашняга, торапка пакiдаў у сумку свой небагаты набытак i надзеў афiцэрскi шынель са споратымi пагонамi. Дзянiска адразу заўважыў бацькавы зборы i кiнуў мэталiчны аўтамабiльчык, якiм гуляў на падлозе. «Ты куды, папка?» — «Я хутка», — схлусiў бацька, каб не трывожыць сына. «Ты ў краму па шакаладку? — дапытваўся сын. — I я з табой». «Я ня ў краму, я ў iншае месца». «Вазьмi й мяне ў iншае месца», — бы што прадчуваючы, прасiўся сын, ужо надзяваючы сваю куртачку. Што было зь iм рабiць? Сварыцца ў яго ўжо не было сiлы, але i куды ён мог яго ўзяць? «Ня йдзi за мной, заставайся дома», — строга загадаў ён, i Дзянiска заплакаў. Дзiцячая душа, мабыць, ужо адчувала благое, ашукаць яе было нельга. А ён тады й не падумаў, што болей iм не пабачыцца. Выскачыў у дзьверы i накiнуў на прабой дужку замка. У пакоi пакрыўджана плакаў Дзянiска, i ён не хацеў чуць дзiцячага плачу. Той плач прадаўжаў гучэць у ягонай памяцi ўсе наступныя дваццаць цi болей гадоў, часам прападаючы, а то раптам узьнiкаючы — нясьцерпна, да роспачы. У згадках, снах, самых недарэчных па часе ўспамiнах...
Ну, але дзе ж салдат? Чаму не прыходзiць салдат?
Бамж ужо адкiнуў свае нядаўнiя велiкадушныя думкi пра тое, каб салдат не вяртаўся — яму дужа трэба было, каб вярнуўся. Што б зрабiў, калi б вярнуўся, чым бы дапамог бамжу, ён ня ведаў. Наўрад цi яму што памагло б. Але цяпер ён прагнуў пабачыць салдата, тое было вельмi патрэбна бамжу. I можа б, ён прынёс хоць малое калiва, хоць бы адзiн глыток. Яму так хацелася цяпер глынуць хоць трошкi, — адчуваў, тады стала б лепей. Як лепей было заўжды, калi вып’е. Дурны ён, што паспадзяваўся, быццам адвыкне ў зоне. Нашто было адвыкаць?
Можа, выпiць — было самае лепшае ў яго бязладным жыцьцi. А ад лепшага не адмаўляюцца. Ды й навошта? Дзеля чаго? Шкада, што найкаштоўныя iсьцiны прыходзяць непапраўна позна.
Дык дзе ж салдат?
Невядома чаму ён зноў пачаў караскацца на абрыў, зрушыў зь яго пласт зямлi, i ўсё няўдала. Чаму ён гэтак караскаўся — хто ведае. Але такая была яго неўсьвядомленая апошняя воля —кудысь караскацца. Спазьнелая, марная воля. Як i ўсё спазьнелае, тое рэдка бывае ўдалым. Ня стала яно ўдачай i для бамжа. Мабыць, паратунку яму не было ўжо нiдзе, i ён падсьвядома адчуваў тое. Ды нейкая добрая цi не воля цягнула яго туды, на абрыў, да iх учарашняга лаўжа, здавалася, так было трэба. I тады ён адчуў, што гэты поклiч — поклiч канца. Сканаць належала на ўласным месцы — у лаўжы цi ў ложку, але ў сваiм кутку.
Але дзе ягоны куток? Кутка ў бамжа даўно не было, а можа, не было й нiколi. Ён свой куток прафукаў, прапiў, той растаяў у прывiдным алькагольным тумане. А цяпер бы ён так спатрэбiўся. Хаця б для магiлы...
Пасьля чарговае спробы ўлезьцi i чарговай няўдачы ён адчуў, як запякло — агнём апалiла ў грудзях, i чымсь салёным напоўнiўся рот. Тады ён сплюнуў у пясок, адчуваючы, як хутка зноў стала поўнiцца ў роце. Не адразу ён зразумеў, што гэта iшла кроў. Кроў iшла з горла. Тое яго спалохала, але толькi на момант. Мабыць, так яно й павiнна быць. Усё папярэдняе было падрыхтоўкай да такога канца.
Ён ляжаў на баку пад абрывам i ўжо не пляваў, толькi павярнуў долу твар. Кроў плыла на пясок. Усё ж крывi было шмат, i мабыць, трэба быў час, каб яна сышла ўся. Зь ёй сыдзе й жыцьцё...
Але, можа, раней прыйдзе салдат?
Салдат зрабiўся дужа патрэбны бамжу — зусiм ня дзеля паратунку, а для чаго, ён i сам ня ведаў. Што б ён сказаў салдату? Увогуле сказаць было шмат, для таго не хапiла б жыцьця. Але, можа, найперш разьвiтацца. Разьвiтацца, не расказаўшы. Вось так, нiчога ён не пасьпеў у жыцьцi — нi для сябе, нi для другiх. Жыцьцё нядаўна яшчэ здавалася такое нясьцерпна даўгое, а апынулася кароценькiм, бы заечы хвосьцiк... А гэтага няўдаку-хлопца таксама скруцiць тая ж самая радыяцыя, што даканала яго. На самым пачатку ягонага маладога жыцьця. Усё ж жыцьцё, якое б яно нi выдарылася, самае каштоўнае ў сьвеце перад чорным правальлем канца.
I ўсё ж ён хацеў дачакацца салдата. Можа б, той прынёс хоць глыток. А так...
Што значыла гэтае А ТАК, ён ужо не дадумаў. Ягоная цьмяная, з прывiдамi сьвядомасьць згасла. Паволi, трудна, быццам з астатнiх сiл чапляючыся за яву. Нарэшце зьнiкла зусiм...
Салдат нёс бульбу, ён дужа сьпяшаўся. Невялiкае вядзерца, аднак адрывала рукi, i ён хапаў яго за драцяную дужку то правай, то левай рукой. Невядома, цi яно сапраўды было цяжкое, цi хлопец надта аслабеў у гэтай дарозе. Час ад часу ён спыняўся пад хвоямi, ставiў вядзерца ў дол i нядоўга спачываў, штораз азiраючыся па бакох. Не, ваўка пакуль не было вiдаць, воўк за iм ня йшоў. Наўрад цi ён быў здольны бегчы, той пляшывы дахадзяга-воўк. Але й чалавек трацiў сiлы, дарма, што быў малады. Трудна было дыхаць, у грудзях увесь час тахкала сэрца, ён дужа змакрэў ад поту, але бушлат не скiдаў. Зьнiмаў толькi шапку, як адпачываў. Пасьля то надзяваў яе на галаву, то клаў на бульбу ў вядзерца. Усё роўна, i так, i так было душна, цяжка i нязручна. Зiмовая шапка замiнала яму, але й кiдаць яе не хацелася. Ён думаў, што шапка ўсё ж беражэ галаву ад нуклiдаў.
Сонца ўжо схiлiлася над лесам, сьвяцiла збоку i не так пякло, як у паўдзён. У лесе пабольшала прахалоды — нават на хваёвых грудках не было душнаты. Мiж хвояў гуляла-пералiвалася цёплае, залацiстае сьвятло, па iмшыстым доле слалiся касыя ценi, патрэсквала сухое гольле пад ботамi. Там-сям буялi верасы, а то пачыналi ўбiрацца ў сiлу, зацьвiтаць зарасьнiкi чарнiц. Але ягад яшчэ не было. Цi дачакаецца сёлета ягад? — самотна падумаў салдат.
Балота ён абышоў стараной — прадраўся праз хмызьняк i апынуўся на беразе рэчкi. Адсюль ужо блiзка было й да iхнага стойбiшча, i ён прысьпешыў свой хiсткi крок — хацелася, як найхутчэй.
Хмызьняковай сьцяжынай ён выйшаў нарэшце на iх беражок i трохi сумеўся — бамжа нiдзе не было. Нi каля рэчкi, нi на беразе, нi на абрыве. Яшчэ праз колькi крокаў ён згледзеў скорчаную постаць пад абрывам i падумаў, што той заснуў. Але штось яго затрывожыла, — надта ўжо скорчаная пастава бамжа прымусiла салдата кiнуць вядзерца i пабегчы туды. Там найперш ён убачыў згусьцелую кроў на пяску, на плячы кухвайкi i аж знячывеў ад думкi, што бамжа забiлi. Ажно пасьля зразумеў, што кроў iшла з рота. Бамж быў нежывы.
Надзiва самому сабе, салдат ня надта й спалохаўся. Адчуў толькi вострае пачуцьцё непрыемнасьцi, нават гiдоты, а затым i зьдзiўленьня — нашто так? Быццам бамж зрабiў тое сам з пэўным нядобрым намерам. Пасьля, аднак, зашчымела шкадаваньне i зь iм — паўзабытае адчуваньне ўласнай пакiнутасьцi. Цяпер зноў ён адзiн. Сам на сам. I ўся гэтая бульба — яго. Яе можна сьпячы i аднаму ўсё зьесьцi. I ня трэба нiкому аддаваць рэшту хлеба ў кiшэнi, — усё ж выгода ад гэтай неспадзяванай сьмерцi. Ён асьцярожна дастаў абкрышаны кавалак i пачаў яго есьцi. Мусiць, як у вайну. Вэтэраны расказвалi, што чым больш гiнула ў роце, тым больш для галодных заставалася харчу. I гарэлкi. А ён не прынёс бамжу выпiць, нават не папытаўся ў дзеда... Было журботна i паныла.
Салдат сядзеў побач зь нябожчыкам, жаваў хлеб i думаў. Мабыць, найперш трэба дроваў — тых, ля вогнiшча, пасьля залевы засталося мала. I ён, зьеўшы хлеб, паплёўся ў лес. Нешта сабраў i прынёс. Пасьля пачаў ладзiць цяпельца. Ён ня ўмеў карыстацца «кацюшай» i пазьбiваў пальцы, пакуль запалiў шкуматок. Далей таксама было не лягчэй — ад дымлiвага шкуматка распалiць кавалак сухога моху. Ён усё дзьмуў i дзьмуў, пакуль зусiм не закружылася галава i ён стаў, бы п’яны. Трохi спачыў i зноў дзьмуў.
Можа, праз гадзiну цi болей учарашняе кастрышча ажыло, у вечаровай цiхманасьцi над рэчкай зноў пацягнуўся ўгару хвост дыму. Сьпяшаючыся, ён падклаў болей палiва — будзе гарэць. Галоўнае было зроблена — яны здабылi агонь. То была б агульная радасьць, якую цяпер меў адзiн. I яна менела напалавiну. Такая была тутэйшая арыфмэтыка. Арыфмэтыка сабачага жыцьця...
Пакуль гарэў ладны касьцёр, напальваў вугольле, салдат падышоў да бамжа. Што было рабiць? Наесьцiся бульбы i матаць адсюль? Ды — куды? Гэтае нязбыўнае пытаньне, бы праклён, вiсела над iм паўгода, i ён не знаходзiў на яго адказу. Можа, яго наогул не iснавала — адказу, а ён, дурань, яго шукаў. Iнакш бы ён не апынуўся ў зоне, а знайшоў бы якое iншае месца. Але цi было яно, тое iншае месца? Во i бамж апынуўся менавiта тут — ужо цi не зьвяла iх разам фатальная агульнасьць лёсаў? Але якая ў iх магла быць агульнасьць? Рознасьцi — гэта так, колькi заўгодна. А агульнасьцi?.. Аднак жа нешта было, iнакш бы яны не апынулiся разам.
Дык што ж — i канец iхны аднолькавы?
Гэткiя думкi палохалi, як было зь iмi згадзiцца? Салдат здрыгануўся i перастаў думаць пра тое. Лепш было наогул ня думаць. Калi б тое было магчыма...
Сонца зусiм схавалася за борам. Увесь бераг рэчкi i хмызьняк на баку зарэчча патаналi ў засенi, у якой патроху расплываўся шызы дым кастра. Толькi бязвоблачнае неба над лесам раскашавала-купалася ў разьвiтальным сонечным зьзяньнi — там гралi шчасьлiвыя бомы, якiя не дасягалi зямлi. На зямлi ўладарылi бомы хаўтураў.
Нарэшце салдат паклаў у вугольле дзясятак бульбiнаў, старанна загарнуў iх у прысак. Хай пякуцца. А сам падышоў да нерухомага цела бамжа. Што зь iм рабiць? Мусiць жа, трэба было яго пахаваць? Але нi рыдлёўкi, нi нават здатнага для такой патрэбы нажа ў iх не было. Салдат узьлез на абрыў i выламаў зь ляшчыны тоўстую палку. Канешне, лепей было б пахаваць на абрыве, збоч ад iхнага начнога лежбiшча, але палкай там не ўкапаеш. Там дзернiна i хвойныя каранi... I ён пачаў капаць у пяску, пад абрывам, побач зь целам нябожчыка. Тут было лягчэй, ён калупаў палкай i жменямi выграбаў пясок. Праз гадзiну атрымалася ямка, — мелкаватая, праўда, i нязграбная. Як i бамжова жыцьцё, падумаў салдат. Якое жыцьцё, такое й пахаваньне. Ды i ўсё жыцьцё ёсьць, мусiць, заробкi на паховiны, не на што iншае. А некаторыя думаюць — на кар’еру. Кожная кар’ера во —канчаецца ямай. Дык цi варта так дбаць пра яе? Пра кар’еру або пра яму — салдат ужо дадумаць ня мог. Ён аж спалохаўся ад думкi: а цi будзе каму пахаваць яго?
Можа, ня трэба было хавацца, уцякаць, можа, лепш, каб яго знайшлi. Вядома, i пакаралi. Чорт яго ведае, што ў жыцьцi лепш, а што горш. Ён цi не з маленства хацеў пайсьцi ў армiю, з кнiжак i кiно яму падабалася ўсё вайсковае — зброя, абмундзiроўка, тэхнiка. Ён нават прагнуў абараняць радзiму i пры тым праявiць геройства. Ён радаваўся, як у ваенкамаце яго прызначылi ў ракетныя войскi, i ня думаў, што гэтая радасьць хутка вылезе яму бокам. Давялося пачарнець з гора — ня радуйся раней часу, дурань.
Ён не хацеў жыць брыдка, прагнуў сумленьня i чысьцiнi. Атрымалася ўсё наадварот. Дык што ж яму — гiнуць цяпер у свае дзевятнаццаць гадоў?
Задумаўшыся, ён не адразу заўважыў, як побач паявiлася птушачка — маленькая вяртлявая трасягузка з доўгiм хвосьцiкам. Немаведама адкуль узяўшыся тут, яна бесклапотна паскакала па пяску, штосьцi там клюнула, азiрнулася на адзiнокага, прыбiтага горам чалавека ля вогнiшча i нiбыта цiхенька пiскнула.
— Плiсачка! — прашаптаў ён зь нечаканай пяшчотай, адразу ўспомнiўшы слова, якiм у вёсцы клiкалi гэтых птушак. Але птушка адразу пырхнула ўгару ды iмклiва адляцела за рэчку. Нашто яна тут, па чыю душу прылятала? — растрывожана думаў салдат, крануты нечаканым паяўленьнем птушкi.
Тым часам, мабыць, сьпяклiся бульбiны.
Салдат выграб з прысаку крайнюю, трохi абцёр яе аб штаны i спрабаваў адкусiць. Але чамусьцi ня здолеў — абпякло ў роце i спазма здушыла горла. Тады ён памкнуўся другi раз, i другi раз нiчога ня выйшла. Штосьцi сталася зь ягоным горлам цi страўнiкам — тыя не прымалi ежы. Пачало мкнуць на ванiты, i ён выпусьцiў бульбiну. Хлопец не на жарты спалохаўся — ён ня мог есьцi. Затое мацнелi ванiты, разы два з горла лiнула ледзьве не на касьцёр. Ад нутраных сутаргаў у яго выварочвала страўнiк — так было кепска. Нiзка схiлiўшыся над долам, ён сядзеў ля прытухлага вогнiшча ўжо бяз жаднай увагi да бульбы. Ён чакаў, калi ягоныя пакуты скончацца. Але пакуты не канчалiся — пакуты, здаецца, мацнелi.
Так доўжылася нямала часу, пачаў затухаць касьцёр. У цемрыве ночы зводдаль цьмяна блiшчэла вадзяная пляма затокi. Побач, трохi асьветлены рэштай вагню, ляжаў скалелы нябожчык. Мабыць, трэба было падкласьцi палак у вогнiшча, ды салдату было не да таго. Ён зрабiўся абыякавы да вагню, пра якi нядаўна яшчэ гэтак дбаў. Прыйшла чарга дбаць пра сябе.
Трохi, аднак, саўладаўшы зь немаччу, ён устаў, падняў ацежалелае нежывое цела i звалiў яго ў яму. Загарнуць пяском не пасьпеў — зноў падступiлi ванiты. Тады ён аблёг долу побач i думаў, што, мабыць, тут i сканае таксама. Сканаць тут разам, можа, было б i няблага... Побач марудна памiраў касьцярок, у цемры на краях вогнiшча яшчэ варушылiся-мiргалi дробныя агеньчыкi. Спакваля i тыя атухлi...
Ачнуўся глыбкай ноччу — яму й зусiм стала блага. Толькi пасьпеў сесьцi на сьцюдзёным пяску, як зноў скалануўся ад ванiтаў. Ванiтаваць даўно ўжо не было чым, але ўсё роўна яго iрвала знутры, — здаецца, iрвала з вантробаў. Ён не разумеў чаму, i то крыху паднiмаўся, то зноў аблягаў долу. Мiж пакутных сутаргаў трохi забываўся ў зьнямозе, каб неўзабаве прахапiцца зноў i зноў надрывацца ў ванiтах. Здаецца, ужо зусiм апусьцеў страўнiк i ўсе вантробы, а нясьцерпная гарката не пераставала iмкнуць з горла, сутаргi не спынялiся. I яму здавалася, што лепей сканаць, чым так пакутваць.
Можа, пад ранак трохi заснуў.
Прачнуўся, як ужо разьвiднела, сеў, пачаў выцiраць запэцканае падбародзьдзе, грудзi. I тады на пальцах убачыў кроў — як i ўчора ў бамжа. Зь ягонага рота таксама iшла кроў. Значыцца, i яго неўзабаве чакае тое ж.
Але ж ён не хацеў памiраць...
Ён з натугай устаў i, хiстаючыся, пайшоў берагам прэч. Прэч ад гэтай затокi, ад вогнiшча, ад незакапанай магiлы. Яму трэба было дабрысьцi да броду.
Мабыць, новая мэта надала нейкай сiлы — хiстка, няўпэўнена, аслабела ён адолеў, аднак, немалы кавалак шляху па лесе. Але i выдыхся дашчэнту. Упаў у падлеску, сярод арабiнавага маладняку, доўга ляжаў. Сьвядомасьць яго затуманiлася, часам ён пераставаў разумець, хто ён i дзе знаходзiцца. Але не надоўга. Усё ж ён прымушаў сябе ўстаць i йсьцi. Яму вельмi трэба было дайсьцi да броду.
— Людзi-i-i-i, людзi-i-i-i, — намагаўся ён крыкнуць, але зь ягоных вуснаў зьлятаў толькi шэпт. Нiхто нiдзе не адгукаўся. Ды i нiдзе не было нiкога. Не было нават ваўка. На момант успомнiўшы дахадзягу, салдат прамовiў у думках: дзе ты, браток па няшчасьцi? Воўк ты мой, воўча... Хадзi, можа, паратуемся разам...
Пачала дужа дакучаць смага — хацелася пiць. Ды рака й балота засталiся ззаду, у бары вады не было. Ён разумеў гэта i трываў. Ён толькi iшоў. Ад дрэва да дрэва, ад хвоi да хвоi. Аднак усё выразьней стаў адчуваць, што ня дойдзе.
Але няўжо сапраўды ня дойдзе?
Спалох трохi надаў сiлы. Але няшмат. Аслабела пратупаўшы дзясятак крокаў, падаў на дол, ляжаў. Нашто ж усё так атрымалася, чаму? — гучала ў iм недаўменнае пытаньне. Усё тое ж пытаньне без адказу. Хто загубiў ягонае жыцьцё? I чаму? А можа, гэтак з самага пачатку наканавана лёсам? Тады ён не вiнаваты. Сам ён ужо бясьсiльны што-небудзь у iм зьмянiць.
Устаючы, ён кiдаў кароткiя позiркi па бакох — думаў, мо дзе ўбачыць людзей. Каб крыкнуць. Ды людзей не было. Не было i ваўка. Салдат застаўся зусiм адзiн у гэтым прыгожым i страшным лесе.
Стала чамусьцi цёмна. Можа, настала ноч? Значыць, ён так i не дапяў да выратоўчага броду, ня выбраўся з гiбельнай ямы. Цемра навалiлася на лес, на салдата, i ён ужо не разумеў, у якi бок iсьцi. I цi iсьцi наогул? Сiлы ў яго не было нават устаць...
Вуасаары, 1998 г.
