Славамiр Адамовiч
ТРАНСПАРТ НА ВIЛЬНЮ
I
У Вiльню люблю прыяждаць цягнiком — менш праблемаў на мытнi.
За саветамi таксама чыгункай дабiраўся — так званым дызэлем. I хоць тады на мяжы памiж гiстарычнай Вялiкай Лiтвой i Лiтоўскай ССР нiхто нашы валiзкi не правяраў, але казусы здаралiся.
Вясною 1989 году мяне з групай барысаўскiх школьнiкаў цягнiк даiмчаў у Коўна, адкуль мы на роварах выправiлiся ў вандроўку. Першая ж спроба захаваць на аматарскiм фотаздымку цiкавы архiтэктурны стыль аднаго ковенскага дому, якi стаiць недалёка ад вакзалу, скончылася засьвечанай плёнкай. Аказалася, што ў будынiне, якую сфатаграфаваў наш кiраўнiк Валеры Пчолка, месьцiўся мясцовы КГБ.
Летам 89-га ў Вiльнi адбыўся першы зьезд БНФ. Чыгунка, транспартуючы дэлегатаў зь Менску ў Вiльню i назад, тым самым актыўна спрычынiлася да арганiзацыйнага ўмацаваньня беларускага нацыянальнага супрацiву.
У студзенi 1991 году цягнiк прывёз мяне на Вiленскiя барыкады. Гарэлi вогнiшчы, круцiлi савецкiя фiльмы, падвозiлi гарачыя сардэлькi, лiтоўскi хлеб i какаву з малаком.
Восеньню 1992 году гасьцяваў у рэдакцыi адноўленай «Нашай Нiвы» i абпiваўся кавай у новаадкрытых вiленскiх кавярнях i пабах.
Потым памiж Лiтвой гiстарычнай i Лiтвой сучаснай паўстала мяжа. Зьявiлася патрэба ў адмысловых пашпартах i вiзах.
Чацьвертага красавiка 1996 году, ужо знаходзячыся пад падпiскай пра нявыезд за межы Беларусi ў сувязi з адкрыцьцём крымiнальнай справы №182 паводле факту публiкацыi верша «Убей президента», сеў на маршрутны аўтобус «Менск-Вiльня». З сабою ў мяне былi пашпарт, сто даляраў, складны нож i ключы ад пакою. На прыпынку ў Ашмянах даў шафёру-лiтоўцу пяць даляраў i папрасiў высадзiць мяне мэтраў за сто ад беларускага КПП. На лiтоўскiм баку ён мусiў таксама спынiцца, але ўжо каб забраць мяне пасьля таго, як я перайду мяжу нелегальна.
Зь першых жа крокаў па цяжкiм красавiцкiм сьнезе, у якi я завальваўся ледзь не па пахi, стала зразумела, што мне, бадай, ня ўдасца патрапiць на лiтоўскую тэрыторыю. Дурное жаданьне пасьпець перайсьцi мяжу, каб сесьцi на маршрутны аўтобус, выштурхнула мяне на сьцежку, дзе я й быў затрыманы беларускiм памежным нарадам. Спатканьне зь Вiльняй прыйшлося адкласьцi на няпэўны тэрмiн.
II
25-га верасьня 1998-га. Менск-цэнтральны, чыгуначны вакзал. Дваццаць трэцяя каляя. Цягнiк на Вiльню. Утульнае купэ ў лiтоўскiм вагоне. Суседзi: беларускiя студэнты, якiя выйдуць у Смаргонi й Гудагаi; дзьве сталага веку жанчыны, сёстры — адна з Лодзi, другая зь Вiльнi; жыдок у веку за шэсьцьдзесят i мiтусьлiвы расейскамоўны мужычок, таксама вiленскi.
У маiх кiшэнях тыя самыя ключы i той самы складанчык. Даляраў шмат ня браў, каб не распашорыць без асаблiвай патрэбы. Новы калянiяльны пашпарт, забраны ў чорную вокладку з «Пагоняй». Лiтоўская гадавая вiза. Здаецца, усё, што трэба мець, каб безь перашкодаў транспартавацца празь мяжу. Першы раз пасьля драматычных спробаў у 96-м.
Цягнiк наш крануўся. Замаўляю ў праваднiцы каву. Мая беларуская мова правакуе суседзяў на завязаньне размовы. Хвiлiн праз 15-20 расейскамоўны выяўляе свае нэгатывы да Лiтвы i пазытывы да ППРБ, пасьля чаго ён перастае мяне цiкавiць. Тады мужычок пераключаецца на студэнтаў, якiя, аднак, у размову не ўступаюць. Тым часам вiленская «полька» распавядае, што апошнi раз была ў Беларусi гадоў дваццаць таму. У Менск выбралася на дзень, хацела купiць арыгiнальную беларускую ляльку, але ня ведала, дзе шукаць. Моцна зьдзiвiлася, калi я растлумачыў, што людзi ў плямiстай форме, якiх яна бачыла на вулiцах нашай сталiцы, гэта i ёсьць наша мiлiцыя.
Нарэшце i мяжа. Тоўстыя, мардатыя беларускiя мытнiкi, страйнейшыя лiтоўскiя. I адны, i другiя пакiнулi ў маiм сiнiм пашапарце свае штампы. Цяпер шлях на колiшнюю сталiцу ВКЛ адкрыты... На вiленскiм чыгуначным вакзале лёс падпiльнаваў мяне ў асобе маладой лiтоўскай правiнцыялкi, якая сышла з прыгараднага цягнiка ўнутраных лiнiяў i, нагружаная валiзкамi, спрабавала зарыентавацца ў прасторы тэрмiналу. Калi ж я паднёс ейныя рэчы, то дзяўчына аказалася дастаткова энэргiчнай, каб аддзячыць мне пацалункам у шчочку. I гэта быў сапраўды цудоўны пачатак.
III
Цiкавы працяг меў месца ў рэстарацыi, назву якой так i не запомнiў. Затое надоўга, думаю, запомнiцца фiрмовы наедак, якiм не без задавальненьня пачаставаў мяне сябра. Наедкам было... сьвiное вуха, запечанае ў дзёртай бульбе (з такой рыхтуюць нашы знакамiтыя дранiкi). Лiквiдаваўшы палавiну i аблiзваючыся над рэштай, я раптам задаўся дурным пытаньнем: адкуль лiтоўцы бяруць столькi сьвiнак, каб iхнымi вушамi кармiць наведнiкаў? Прыкладам, калi штодня ў гэтай рэстарацыi 50 грамадзянаў Лiтвы i гасьцей сталiцы заказваюць толькi па адным вуху, гэта ўжо 25 лычастых трэба адправiць на бойню? А калi заказваюць не адно, а два? А калi не 50, а 100 ласых заказваюць па два вухi? Гэта ж несусьветныя лiчбы! Схамянуўшыся пад насьмешлiвым позiркам таварыша, я ўспомнiў пра пiва i схаваў калькулятар. А ўзгадаўшы пра тое, зь якой краiны я прыехаў, мне, каб не згубiць апэтыту, тэрмiнова прыйшлося заказаць да рэшткаў сьвiнога вуха 50 лiтоўскай гарэлкi.
Назаўтра было цяжкавата i не было апэтыту. Але мой верны сябра iзноў угаварыў мяне на паход у рэстарацыю. Гэтым разам у iншую — паабедаць. Не, я не пайшоў бы, каб не спадзяваньнi на тое, што якi-небудзь бурачны ўзвар цi зупа з хлебнымi галушкамi кшталту той, якую шасьцю месяцамi раней сёрбаў у аднэй кракаўскай рэстарацыi, паправiць мой пахмельны стан. На жаль цi на шчасьце, але пасюгаць рэдкага мне не ўдалося: боршч быў настолькi густы, што нават жалезная лыжка ў iм не хацела патанаць. Урэшце рэшт мы зь сябрам папрасiлi афiцыянта скласьцi наш абед у пакеты.
Даядаючы сваю порцыю ўжо ў Менску, я з асаблiвай душэўнай пяшчотаю думаў пра Вiльню i лiтоўцаў, якiя так умела перахоўваюць нашу беларускую кухню.
IV
Лiстапад 1998-га. Дзённы аўтобус «Менск-Вiльня». У салёне назiраю супрацоўнiка Беларускага Хельсiнскага Камiтэту, даволi вядомага беларускага гiсторыка, а таксама народнага дэпутата. Не памылiўся, падумаўшы, што канцовая мэта нашага перамяшчэньня аднолькавая — горад, дзе нас чакаюць.
I вось едзем. У Ашмянах наш транспартны сродак апаноўваюць жанчыны пэнсiйнага ўзросту зь негабарытнымi клункамi. Адна зь iх просiць мяне i майго суседа дапамагчы правезьцi некалькi бутэлек крамнай беларускай гарэлкi й дзьве-тры кiлi самабойнага масла. Паколькi ў таварыша з БХК у сумцы два законныя паўлiтэркi булькаюць яшчэ ад пачатку маршруту, то два незаконныя «фляконы» i качулачку масла я бяру на сябе: мая чорная тэчка зь дзьвюма жоўтымi зашчапкамi адразу набывае нейкую своеасаблiвую ацяжэласьць, грунтоўнасьць, яе хочацца паважаць i аберагаць, як мнагадзетную маладую мацi.
Пасьля мытна-памежнага шмону беларускi тавар пасьпяхова перамяшчаецца празь беларуска-лiтоўскую мяжу. Я вяртаю жанчыне ейнае дабро, якое, магчыма, яшчэ сёньня будзе пасьпяхова прададзена на адным зь Вiленскiх мiнi-рынкаў, i прыслухоўваюся да размовы за сьпiнаю. Гэта iзноў жанчыны: маладая i старэйшая. Селi таксама ў Ашмянах. Маладзейшая дзелiцца ўражаньнямi ад нядаўняй паездкi ў сталiцу Лiтвы. Зьвяртаю ўвагу суседа на мову маладой жанчыны: чым блiжэй мы падбiраемся да Вiльнi, тым брыдчэйшым робiцца маўленьне кабеты. Нармальная беларуская мова, зь якою яна зайшла ў аўтобус на прыпынку ў Ашмянах, ператварылася ў жахлiвую кашу-трасянку. Мы з суседам аказваемся сьведкамi кафкiянскага працэсу атамiзацыi чалавечага маўленьня. Бязбожна стары, дахрысьцiянскi, дагiстарычны iнстынкт самазахаваньня па-за тэрыторыяй свайго арэалу прымушае жанчыну гаварыць на мове чужынца. Але iнстынкт дае збой, прамашку. Там, куды едзе жанчына, прыкiнуцца сваiм можна толькi ведаючы лiтоўскую мову. Беларуская там не чужая. У крайнiм выпадку — польская. А вось расейская там пралятае. Расейская ўвогуле пралятае, калi ёю спрабуе карыстацца несьвядомая беларуская душа.
Ужо мы кацiлiся па вулiцах Вiльнi, калi маладая раптам узгадала, што Лiтва цяпер жыве паводле сярэднеэўрапейскага часу, i пасьпяшалася падзялiцца гэтай навiною са старэйшай. «У тры часы ў iх ужо СЕРА», — пачулi мы за сьпiнаю i анямелi. Стала адначасова горача й халодна, вiльготна на лбе i суха ў роце. Ад сораму хацелася правалiцца пад падлогу аўтобуса альбо катапультавацца скрозь столь у надвiленскае неба.
З тым i прыехалi.
Шарэла.
V
30 сьнежня 1998 году. Новы год еду сустракаць у Вiльню. Бiлет на аўтобус каштаваў мне каля шасьцiсот тысяч беларускiх рублёў.
Малады чалавек на крэсьле наперадзе мяне чытае «Навiны». Адрэкамэндаваўся журналiстам. Едзе разам з жонкай. Плянуюць спынiцца ў якiм-небудзь вiленскiм гатэлi i сустрэць удваiх прыход 1999 году.
На аўтавакзале ў Ашмянах перадапошнi дзень 1998-га падобны на рабочы дзень кiнаапэратара. Як нейкi дурны сон: адлiга, брудны сьнег, убогiя кiёскi з убогiм таварам, няма цыгарэт, i натоўп пэнсiйнага веку жанчын, якiя з адчаем штрафбатавак штурмуюць аўтобус. Усё, як i мiнулы раз, як i штодзень, толькi з большай экспрэсiяй, з большай — пераднавагодняй — роспаччу.
Урэшце пранiкненьне ў салён адбылося. Аўтобус крэкча, вохкае, лапоча, божкае, кляне. Так i едзем. Жанчына са сьлядамi былой пекнаты на цэры ўздыхае ўголас, нi да каго асаблiва не зьвяртаючыся: «Вось каб зараз Вiтаўт устаў ды паглядзеў, што ў ягоным Княстве робiцца!..»
Каб жа...
Гэтым разам нiхто не прасiў дапамагчы ператраляваць «лiшнi» тавар. На мытнi таксама нiкога не затрымалi. У Вiльню прыехалi мы безь людзкiх стратаў.
На аўтавакзале я нарэшце загаварыў да дзяўчыны, зь якой мы неяк не зусiм выпадкова сустрэлiся позiркамi яшчэ на вакзале ў Менску. А яна як чакала — ахвотна адгукнулася. I аказалася, што ёй таксама трэба ў далекаваты ад цэнтру завiленскi раён Грыгiшкi, i таксама на вулiцу 11-га сакавiка. Толькi яе чакалi ў доме №33, а мяне... Якраз у гэтым месцы мы i паставiлi кропку.
Менск, 1999 год
