З кнiгi «Парыскi сплiн» маленькiя паэмы прозаю
Confiteor мастака
Як жа працiнае душу восеньскае сутоньне! О! Працiнае да болю, несучы адмыслова чароўныя адчуваньнi, неакрэсьленыя i ўвадначас напружаныя, бо няма зброi, вастрэйшае за лязо Бясконцасьцi. Якая гэта асалода — занураць свой пагляд у бязьмежнае неба й мора! Цiша й самота, беззаганная чыстасьць сiнечы! Маленькi ветразь, што дрыжыць на гарызоньце i сваёй мiзэрнасьцю й адзiнотаю так падобны да майго непапраўна загубленага жыцьця; манатонны сьпеў хваляў, — усё гэта мысьлiцца мною цi, можа быць, само мысьлiць празь мяне (у невымернасьцi мрояў так хутка губляецца нашае «я»!); так, я сказаў «мысьлiць празь мяне», але мысьлiць музыкаю й вобразамi, без сафiстыкi, без сылягiзмаў, бяз довадаў. Аднак думкi гэтыя, што нараджаюцца ўва мне цi вынiкаюць з навакольных рэчаў, у хуткiм часе стаюцца занадта напружанымi. Надмер асалоды выклiкае неспакой i сапраўдную пакуту. Мае нэрвы нацягваюцца настолькi, што ў iхным трымценьнi застаюцца адно крык i боль.
I вось нябесная глыбiня ўжо мяне палохае, а празрыстасьць раздражняе. Бязжарснасьць мора, нерухомасьць пэйзажу абурае мяне: О! Няўжо я мушу вечна пакутаваць цi вечна ўнiкаць красы? Прырода, няўмольная варажбiтка, нязможная спадужнiца, зьлiтуйся нада мною! Пакiнь спакушаць маю прагу i пыху! Спасьцiжэньне красы — гэта двубой, дзе мастак крычыць ад страху й заўжды церпiць паразу.
Блазан i Вэнэра
Якi чароўны дзень! Вялiзны парк млее ў пякучым праменьнi вока дня, нiбы маладосьць у абладзе Каханьня. Усеагульная раскоша не выдае сябе нiводным гукам; нават фантаны як быццам заснулi. Як жа розьнiцца ад людзкiх сьвятаў гэтая маўклiвая оргiя!
Здаецца, што сьвятло, усё нарастаючы, выкрасае з прадметаў новыя й новыя водблiскi-яскаркi; што краскi ў захапленьнi згараюць ад жаданьня перасягчы нябесны блакiт зыркасьцю сваiх фарбаў; што сьпёка робiць водары вiдочнымi, i яны смугою ўзносяцца да сонца.
Аднак сярод агульнай радасьцi я ўгледзеў засмучаную iстоту. Ля ног вялiзарнай Вэнэры — адзiн з прафэсiйных вар’ятаў, самахотных блазнаў, чый абавязак — забаўляць каралёў, калi тых грызуць дакоры сумленьня цi проста нуда. Прыбраны ў блiшчасты й фацэтны строй, у рагатай шапцы з званочкамi, увесь стулiўшыся каля п’едэсталу, ён падымае поўныя сьлёзаў вочы да несьмяротнае Багавiцы.
Ягоныя вочы кажуць: «Я сама няшчасны й самотны зь людзей, пазбаўлены каханьня й сяброўства, i праз гэтае мiзарнейшы за апошнюю жывёлу. Але я, я таксама створаны, каб адчуваць i разумець неўмiручую Красу! О, Багавiца, зьлiтуйся над маiм смуткам i маiм шаленствам!»
Але няўмольная Вэнэра глядзiць немавед куды ўдалеч сваiмi мармуровымi вачыма.
Сабака й флякон
«Мой мiлы сабачка, мой добры сабачка, любы мой, хадзi сюды й панюхай, якую выдатную парфуму набыў я ў найлепшага ў месьце парфумнiка».
I сабака, матляючы хвастом, што, як мне ведама, у гэтых бедных iстотаў адпавядае нашым сьмеху i ўсьмешцы, падыходзiць i зь цiкавасьцю тыцкае вiльготным носам у адкрыты флякон; пасьля раптоўна ў страху падаецца задам i пачынае брахаць на мяне, нiбы з дакорам.
«Ах ты, нiкчэмны сабака! Калi б я прынёс табе пакунак з лайном, ты з асалодаю нюхаў бы яго, а магчыма б, i зжэр. Гэтым ты, нягодны паплечнiк майго смутнага жыцьця, падобны да публiкi, якой патрэбныя ня вытанчаныя водары, што адно раздражняюць яе, а старанна падабраныя гiдкасьцi».
Паўсьвету ў валасах
Дазволь, я буду доўга, доўга ўдыхаць пах тваiх валасоў, зануруся ў iх тварам, як сасьмяглы ў крынiчную ваду, буду ўскалыхваць iх, нiбы напарфумаваную хустку, каб разварушыць рой успамiнаў.
Калi б ты магла ведаць усё, што я бачу, што адчуваю, усё, што мне чуецца ў тваiх валасах! Мая душа вандруе ў водары, як душы iншых — у музыцы.
Твае валасы поўныя мрояў пра машты й ветразi, пра вялiкiя моры — мусоны нясуць мяне па iх у чароўныя краiны, дзе далячынi блакiтнейшыя й глыбейшыя, а паветра прасякнутае пахам пладоў, лiсьця й чалавечае скуры.
У акiяне тваiх валасоў мне бачыцца гавань у гуках сумных песень, дужыя мужчыны з усiх канцоў сьвету й караблi ўсiх кшталтаў, чые дасканалыя й складаныя сылюэты вырысоўваюцца на асноведзi вялiзарных нябёсаў, дзе пануе вечная сьпёка.
У пяшчоце тваiх валасоў я зноў перажываю доўгiя гадзiны ўтомнай, амаль што няўлоўнай партовай гайданкi, гадзiны, што я прабавiў на канапе ў каюце прыўкраснага карабля, мiж вазонаў з кветкамi й збаноў з прахалоднай вадою.
У пякучым вогнiшчы тваiх валасоў я ўдыхаю водар тытуню, прыпраўлены опiюмам i цукрам; у ночы тваiх валасоў я бачу бясконцае зьзяньне трапiчнай сiнечы; на пушыстых узьбярэжжах тваiх валасоў я п’ю зьмяшаны пах смалы, мускусу й какосавага алею.
Дазволь, я ўвап’юся ў твае цяжкiя чорныя косы. Калi я кусаю твае пругкiя, непакорлiвыя валасы, мне здаецца, я ем успамiны.
Якая зь дзьвюх сапраўдная?
Я пазнаёмiўся зь нейкай Бэнэдыктай, што жыла ў залатым блiску iдэалу; вочы яе выпраменьвалi прагу велiчы, красы, славы i ўсяго, што прымушае нас верыць у несьмяротнасьць.
Але гэтая цудоўная iстота была запекнай, каб жыць доўга; не прайшло й некалькiх дзён па нашым знаёмстве, як яна памерла; я сам пахаваў яе пэўнага дня, калi вясна кадзiла свой ладан нават на могiлках. Я сам пахаваў яе, замкнуўшы ў труну з духмянага дрэва, незьнiшчальнага, нiбы iндыйскiя скрынi.
Вочы мае шчэ былi ўтаропленыя ў зямлю, дзе я закапаў свой скарб, як раптам я ўбачыў маладую асобу, надзвычай падобную да пахаванай. У дзiўным гiстэрычным запале яна ўтоптвала рыхлую глебу й пырскала сьмехам, кажучы: «Гэта я, я сапраўдная Бэнэдыкта! Я, знакамiтая агiднiца! У пакараньне за тваю дурноту й сьлепату кахацьмеш мяне такою, якой я ёсьць!»
А я, як непрытомны, крычаў у адказ: «Не! Не! Не!» I, каб выразьней падкрэсьлiць сваю нязгоду, топнуў так моцна, што нага мая па калена ўгрузла ў сьвежы дол. Быццам воўк, што трапiў у пастку, я застаўся — i, магчыма, назаўсёды —прыкаваны да магiлы iдэалу.
Стрэлiшча i могiлкi
«Шынок «У Плютона». Вiдаль на могiлкi». — «Адмысловая шыльда, — падумаў наш мiлосьнiк шпацыраў, — i, далiбог, выклiкае смагу! Пэўне ж, гаспадар карчомкi знаецца на Гарацым i паэтах Эпiкуравай школы. Магчыма нават, што яму не чужая й вышуканасьць старажытных эгiпцян, у якiх нiводная сапраўдная бяседа не абыходзiлася без шкiлета цi нейкага iншага сымбалю марнасьцi жыцьця».
Ён увайшоў, выпiў кухаль пiва, паглядаючы на магiлы, i паволi выпалiў цыгару. А пасьля яму заманулася сысьцi да могiлак, дзе трава была такой высокаю й прываблiваю i панавала такое зыркае сонца.
Напраўду, сьвятло й сьпёка там шалелi; можна было падумаць, што сонца сп’яну ўпала на зямлю й качаецца па дыване з цудоўных красак, гадаванак распаду. Вялiкi шум жыцьця — жыцьця бясконца малых iстотаў — напаўняў паветра й перарываўся праз роўныя прамежкi часу гукам стрэлаў з суседняга стрэлiшча, нiбы коркi ад шампанскага бахкалi пад прыглушаную музыку аркестру. I тады, у праменьнi, што палiла яму мозаг, у пякучых павевах сьмерцi, ён пачуў голас, шэпт з-пад магiльнай плiты, на якую ён быў прысеў. Гэты голас казаў: «Няхай выклятыя будуць вашыя цэлi й вашыя карабiны, няўрымсьлiвыя жывыя, што так мала дбаеце пра памерлых i iхны боскi спакой! Няхай выклятыя будуць вашая пыха й вашыя рахубы, нецярплiвыя сьмяротныя, што практыкуецеся ў мастацтве забiваць ля сьвятынi Сьмерцi! Калi б вы ведалi, як проста здабыць узнагароду, як проста прыйсьцi да мэты i наколькi мiзэрнае ўсё па-за Сьмерцю, вы б меней высiльвалiся, руплiвыя жывыя, i радзей бы парушалi сон тых, што ўжо даўно сягнулi Мэты, адзiнае сапраўднае мэты брыдкага жыцьця!»
Any where out of the world
Куды-колечы з гэтага сьвету
Нашае жыцьцё — гэта лякарня, дзе кожны хворы апантаны жаданьнем зьмянiць ложак. Адзiн хацеў бы пакутаваць пры печы, другi спадзяецца, што ачуняе каля вакна.
Мне заўсёды здаецца, што я быў бы шчасны там, дзе мяне няма, таму пытаньне пра пярэбары — тэма бясконцых спрэчак з маёю душой.
«Скажы мне, душа, мая бедная, астылая душа, што ты думаеш пра тое, каб жыць у Лiсабоне? У Лiсабоне павiнна быць цёпла, i ты б ажыла там, як тая яшчарка. Места стаiць ля вады; кажуць, што яно збудаванае з мармуру, а ягоныя жыхары настолькi ненавiдзяць расьлiннасьць, што з каранём вырываюць кожнае дрэва. Вось краявiд на твой густ: толькi сьвятло, камень i вада, каб iх люстраваць!»
Душа не адказвае.
«Раз ты так любiш адпачываць у атачэньнi вiдовiшчаў руху, цi не хацела б ты пасялiцца ў Галяндыi й раяваць на гэтай шчаснай зямлi? Няўжо ты ня знойдзеш сабе забавы ў краiне, якою так часта любавалася на музэйных карцiнах? Што ты думаеш пра Ратэрдам, ты, якая так любiш лясы маштаў i караблi, прышвартаваныя пры падножжы дамоў?»
Душа зноў маўчыць.
«Цi, можа, табе мiлейшая Батавiя? Зрэшты, мы шчэ знойдзем там дух Эўропы, паяднаны з трапiчнай красою».
Анi слова. Цi не памерла мая душа?
«Альбо ты сягнула той гранiцы здранцьвеньня, за якою нам любыя адно свае пакуты? Калi так, уцякайма да краiнаў, якiя ёсьць падабенствам Сьмерцi. Я ведаю, што нам трэба, мая бедная душа! Зьбiрайся, мы з табою адправiмся ў Тарнэа. Мы паедзем яшчэ далей, аж на самы скрай Балтыкi; як мага далей ад усякага жыцьця; мы паселiмся на полюсе. Сонца там ледзь кранаецца зямлi сваiм косым праменьнем, а марудная зьмена дня й ночы зьнiшчае разнастайнасьць i павялiчвае манатоннасьць, гэтую сужанiцу нябыту. Мы там зможам надоўга занурацца ў цемру, а палярная зара, забаўляючы нас, будзе слаць нам час ад часу свае ружовыя снапы, нiбы водсьветы пякельных фэервэркаў!»
Нарэшце мая душа выбухае крыкам, i як мудра: «Куды-колечы! Куды-колечы, адно каб прэч з гэтага сьвету!»
Пераклаў з францускай Андрэй Хадановiч
