Крыўда і Праўда
ў беларускім культурным кантэксьце ХХ ст.
Неяк падчас апытаньня культуролягаў на тэму «Што аб’ядноўвае беларусаў як нацыю» прагучаў і такі адказ — крыўда. Крыўда — ці не галоўная тэма беларускай літаратуры. Крыўда на сьвет цэлы, як пісаў Купала. У чым яго крыўда? — спытваў Максім Гарэцкі. Паводле частотнасьці ўжываньня ў беларускай літаратуры слова «крыўда» супадае са словам «шчасьце». Крыўда і Праўда сталі цэнтральнай апазыцыяй беларускага пісьменства і народжанае ў ім нацыянальнае ідэі. Нас спрадвеку прыгняталі акупанты-заваёўнікі, у нас найгоршае ў сьвеце начальства, у нас то тое ня ўродзіць, то гэта... Словам, крыўдаваць ёсьць на што і на каго. Але гэта ў літаратуры і ў нацыянальнай ідэі. А ў жыцьці?
З вулічнага апытаньня, якое правёў Севярын Квяткоўскі ў Менску, ніяк не вынікае, што беларусы нясуць сваю крыўду на сьвет цэлы. Наадварот, зьяўляецца пачуцьцё, што асноўны прывадны матыў нашай літаратуры і нацыянальнай ідэі пра крыўду і праўду не знаходзіць падтрымкі ў будзённасьці. Сяржук Сокалаў-Воюш наогул лічыць, што беларуская крыўда — гэта прыдумка пісьменьнікаў.
Зразумела, чаму літаратуры спатрэбілася прыдумляць крыўду. З аднаго боку, крыўда мусіла правакаваць у чытача жаданьне праўды. Зь іншага боку, крыўда — гэта хлусьня, безь якой не магла абысьціся беларуская савецкая літаратура. Ці ня стала крыўда адной з прычынаў падзеньня папулярнасьці нацыянальнае ідэі, літаратуры і мовы ў народзе?
Усё наша нацыянальнае адраджэньне мае ў сабе гэты матыў — пакрыўджанасьці, у першую чаргу, калі заходзіць гаворка пра беларускую мову. Гэты плач ці нават хныканьне абавязкова прысутнічалі на ўсіх зьездах пісьменьнікаў апошніх гадоў. Пры гэтым не зьвярталася ўвагі на тое, што такім чынам выяўляецца слабасьць, бездапаможнасьць і тое, што паэт Ігар Бабкоў назваў маргіналізацыяй літаратуры.
У словах Адама Глёбуса пра тое, што ня крыўду трэба паказваць, а праўду, мне бачыцца і выразны палітычны кантэкст таго, што адбываецца сёньня ў Беларусі. Менавіта пакрыўджанасьць беларусаў увасобілася ў іхным волевыяўленьні на першых прэзыдэнцкіх выбарах. Чалавек, якога яны абралі з-за крыўды на Кебіча і іншых тагачасных начальнікаў, скардзіўся, што яго абстралялі ў машыне, што яму абарвалі гузікі, што ён адпомсьціць карупцыянэрам, плакаў, калі яму казалі крыўдныя словы, пасьля садзіў у турму ўласных паплечнікаў і тых, хто калісьці зь ім ня так абышоўся. Сёньняшняе фізычнае катаваньне сямідзесяцігадовага старшыні калгаса, пяцідзесяцігадовае банкіркі ці саракагадовага палітычнага апанэнта ня маюць ніякага іншага рацыянальнага вытлумачэньня, апроч асабістай крыўды Лукашэнкі. Лукашэнка і крыўда сталі сынонімамі. Гэта пацьвярджаецца і тым, што Лукашэнка і Праўда складаюць трывалую антанімічную пару. Бадай не бывае дня, каб гэты чалавек ня схлусіў. Менавіта ППРБ стаў той крыўдай, якую нясуць беларусы сёньня на сьвет цэлы.
Першай рэакцыяй інтэлігенцыі на дзеяньні й выказваньні прэзыдэнта таксама была глыбокая крыўда. Беларусы ўскрыўдавалі на ўласную крыўду і некалькі гадоў толькі пра тое й гаварылі. Але ад таго нічога не зьмянялася, наадварот, рабілася толькі горш. І вось сёньня ўжо амаль не чуваць звыклых словаў крыўды з вуснаў духоўных лідэраў нацыі. Наадварот, яны выкрываюць хлусьню і заяўляюць пра вызваленьне ад крыўды. Паказальныя апошнія публічныя выказваньні пра патрэбу выпрацоўкі новай нацыянальнай ідэі. Старая не задавальняе. Магчыма, мы назіраем тую эвалюцыйную зьяву, калі адбываецца зьмена галоўнага матыву нашай нацыянальнай ідэі і нашай літаратуры, калі ў іх замест крыўды пачне ўвасабляцца праўда, а эфэмэрнае і маргінальнае адраджэньне стане сапраўдным.
Сяргей Паўлоўскі
Я пытаўся ў мінакоў, што для іх значыць крыўда, чым яна выклікаецца. Часьцяком людзі адказвалі, што стараюцца пераводзіць гэтае пачуцьцё ў іншыя якасьці. Як, напрыклад, гэтая маладая кабета, якая працуе журналісткай:
— Я часьцей ня крыўджуся ўвогуле. Мяне выводзіць зь сябе чужая безадказнасьць. Я магу раззлавацца, але крыўдлівасьць мне не ўласьцівая. Былі выпадкі, калі я сядзела і плакала. Так рабілі тысячы людзей, напрыклад, 15 траўня 1995 году... Часьцей, вядома, крыўдзісься на тых людзей, якія табе бліжэй. Я часьцей крыўджуся на свайго дзіцёнка, калі ён ня слухаецца.
Вось меркаваньне іншай кабеты:
— Няўпэўненасьць, сумневы... А на каго я павінна крыўдаваць? Толькі на сябе.
Бард Андрэй Мельнікаў распавёў пра расчараваньне ў сябрах, у людзях, у якіх ён верыў:
— Калі здраджваюць людзі, якіх я лічу сваімі. Для мяне найбольш паказальнай стала сытуацыя, калі я быў за кратамі.
Андрэй распавёў пра тое, што доўгі час ён казаў сукамэрнікам пра салідарнасьць беларускіх нацыяналістаў, але так і не дачакаўся падтрымкі. У той жа час ён прывёў у прыклад некаторых прадстаўнікоў сучаснай беларускай апазыцыі:
— Хутчэй я бачу там людзей, якія пакрыўджаныя гэтым рэжымам, і ім усё роўна, пад якімі сьцягамі зь ім змагацца.
А гэта меркаваньне кабеты-супрацоўніцы адной зь дзяржаўных структураў:
— Падман, несправядлівасьць, недаацэнка людзей. Увесь час сутыкаесься з гэтым, у нашай рэспубліцы асабліва. Асабліва ў дзяржаўных установах.
Хлопец-студэнт, наадварот, сьцьвярджае, што у прыватным жыцьці амаль ніколі ня зьведвае адчуваньня крыўды. Найчасьцей яно ўзьнікае ў зьвязку з сытуацыяй у краіне:
— Ды часта крыўджуся. Я думаю, цяпер так многія робяць з-за таго, што робіцца ў нас у Беларусі.
Канкрэтызаваць сытуацыю ў краіне хлопец адмовіўся, паколькі лічыць, што «і так усё ўсім зразумела». А вось сталы спадар, які стаяў побач, лічыць, што сытуацыя папраўляльная:
— Я асабіста ні на што не крыўдую, бо мой лёс у маіх руках. Бацькі жывыя, дзеці бадзёрыя-здаровыя, жонка мне падабаецца... Хацелася б жыць лепей, хоць я на сваё жыцьцё ня скарджуся.
Малады спадар з кветкамі ў руках:
— Жанчыны кідаюць – самае крыўднае.
Хлопец-эвангеліст, які спрабуе зацікавіць мінакоў сваёю верай:
— Несабранасьць, непавага да іншых людзей, наракаю на людзей, якія мне замінаюць ісьці хутка.
Кумпанія вясёлых першакурсьнікаў. Два хлопцы і дзяўчына. Пытаньне пра крыўды падалося ім досыць складаным:
— Залежыць ад сытуацыі: не атрымалася што-небудзь, не ўдалося — усё, крыўда. На абставіны, сам на сябе, можа яшчэ на кагосьці...
— Апошнім часам мяне нішто ня крыўдзіла.
— Няма часу крыўдаваць.
Севярын Квяткоўскі
Не гатовыя прымаць выбачэньняў
Часьцяком езьдзячы зь Вiльнi ў Менск i назад, я станаўлюся сьведкам бясконцых гамонак сваiх суайчыньнiкаў пра iхныя крыўды. Крыўдзяцца на мытнiкаў, сваiх i лiтоўскiх, на прэзыдэнта, на апазыцыю, на калгаснае начальства, на тых, хто падымае кошты, хто плоцiць мiзэрныя заробкi i на тых, хто сам зарабляе добрыя грошы. Спробы павесьцi гаворку ў рацыянальным рэчышчы, напрыклад, параўнаць нашую сытуацыю зь лiтоўскай або ўкраiнскай, ня маюць посьпеху. «Лiтва яна ж маленькая», — адказваюць. «А Ўкраiна?» «Дык яна ж вялiкая...» Карацей, выйсьця няма. I яго не шукаюць. Маiм выпадковым субяседнiкам лягчэй пачувацца пакрыўджанымi самотнiкамi.
Цi не таму беларусы супрацьпастаўляюць «мы i Эўропа»? Бо мы пакрыўджаныя. Бо мы ня зь iмi. Гэта ў iх — спарадкаваныя законы i побыт, поўныя кiшэнi i талеркi, здаровыя зубы i валасы. Гэта ў iх — ашчадна дагледжаныя помнiкi i музэi, чыстыя лясы i горы, модныя адзеньне й парфума. У iх, нашчадкаў нямецкiх i iтальянскiх фашыстаў, ангельскiх i францускiх калянiзатараў, нават ў былых вугорскiх i чэскiх «таварышаў». А мы ня зь iмi. У нас ставяць новыя помнiкi Ленiну i носяць чырвоныя зоры. Iншыя ж па-ранейшаму з надрывам скандуюць «Беларусь у Эўропу...», хоць што такое Эўропа i якой мусiць быць у ёй Беларусь, нiхто пакуль не сказаў. Крыўда — пачуцьцё iрацыянальнае.
Матыў крыўды, пранесены намi праз ХХ стагодзьдзе, стаў адным з найбольш магутных фактараў фармаваньня нацыi. Крыўда адрозьнiла беларуса ад iншых. На пачатку прычына была нiбы ясная: пан-паляк, жандар-маскаль i гандляр-жыд смакталi крывю з паняволенага неадукаванага, «сьляпога, быццам крот», беларуса.
Пасьля нiбыта таксама ясна: нямецкi фашызм, маскоўскi бальшавiзм «не пускаюць зь ярма». I крыўда ўжо гатовая была саступiць месца аптымiзму «новай гiстарычнай супольнасьцi»...
Аднак на гэтым павароце гiсторыi беларусаў высадзiлi з машыны й пакiнулi пры дарозе адных. Беларусы разгубiлiся i пачалi крыўдаваць наноў. Вось толькi трэба знайсьцi аб’екты тае крыўды сёньня. Ёсьць свая дзяржава i няма паноў. А не жывецца...
Усе эўрапейцы падзяляюцца гiстарычна напалам — на крыўдзiцеляў i пакрыўджаных. Першыя — гэта гiшпанцы, французы, немцы, швэды i гэтак далей. Другiя: iрляндцы, грэкi, чэхi, баўгары ды iншыя. Аднак i тыя, i другiя пасьля ўзаемнага каяньня й братаньня ўтварылi адзiную прастору адзiнай Эўропы. Бо гэта рацыянальна. Капiтуляцыi Напалеона цi Гiтлера ператварылiся ў мiжнародныя шумныя маскарады. I толькi Югаславiя засталася за дзьвярыма Эўропы, стаўшы ў позу пакрыўджаных.
Эўропа гатовая была вiтаць i нас. Прыяжджалi, каялiся, дапамагалi чым маглi. Швэйцарскi прэзыдэнт прыяжджаў, гiшпанскi кароль слаў тэлеграмы, паслоў панаехала, на таварах пачалi рабiць маркiроўкi па-беларуску...
Уявiм сабе рэч, неўяўляльную сёньня: Iталiя выбачаецца перад Беларусяй за саўдзел iтальянскiх жаўнераў у акупацыi нашага краю. Па-першае, многiя пра гэта ўжо ня ведаюць, у прыватнасьцi, пра славутых iхных марадзёраў. Па-другое, дазнаюцца, што ў Беларусi загiнулi тысячы iтальянцаў.
Па-трэцяе, згадаюцца беларусы, што вызвалялi Iталiю i палеглi пад Монтэ-Касiна. Гэтак наша ўласная памяць стане часткаю памяцi Эўропы. Але чаму перад намi ўсё ж нiхто не выбачаецца?
Таму што мы не гатовыя нi прымаць выбачэньняў, нi браць на сябе адказнасьць. За саўдзел нашых вайскоўцаў у савецкiх акупацыях, за маўчаньне нашае iнтэлiгенцыi, за вынiшчаную пальшчызну й жыдоўства... Беларусы не гатовыя браць адказнасьць нават за сваю ўласную будучыню. Супраць лiквiдацыi беларускае дзяржаўнасьцi, паводле апытаньня агенцтва «БелаПАН», нават у Менску — менш трацiны людзей. А дзьве трацiны гатовыя ўжо жыць у Расеi. Бо, на iх думку, Беларусь нiкому больш не патрэбная. Крыўда паралiзуе рацыю.
Сяргей Харэўскі
КРЫЎДА І ПРАЎДА ІВАНА ЗАЛУПЫ
Шаноўная газэта «Наша Ніва»,
бяда мая такая: мае сыны незаконна, у парушэньне ўсіх правоў чалавека, ня хочуць вярнуць сабе сапраўднае, бацькоўскае і дзедаўскае прозьвішча, адвечнае, унікальнае, якое па дакумэнтах Берасьцейскага архіву прасочваецца да 1536 году. Мне ў савецкі час з-за ўціску і тагачаснай палітыкі прыйшлося ўзяць іншае прозьвішча, а цяпер сыны... Я пісаў ужо ў «Звязду», «Вячэрні Брэст» і «Народную волю», але ніякага адказу не атрымаў. Спадзяюся на вашу дапамогу, бо адзін хлопец у цягніку казаў мне, што вы — найпраўдзівейшая ў Беларусі газэта, самая наша. Толькі вы не падумайце чаго — вам піша нармальны чалавек.
Во — пішу ліст і пачынаю з даказваньня, што я не вар’ят. Гэта, мабыць, і ёсьць старасьць. Ведаеце, ня так старасьць страшная, як вар’яцтва на старыя гады, каб сам сабе парадзіць ня мог. Цяпер сочыш за сабою, перадумваеш, варожыш — ці ты такі, як быў, ці сьвет такі... Але й бачыш, чаго раней ня бачыў.
Неяк іду я ля станцыі Брэст-Палескі, дзе за Саветаў стаялі вагончыкі, і ў іх людзі жылі (я ехаў ад сына, езьдзіў на Рэчыцу, у больніцу і заехаў да сына), і пераходжу там цераз калеі: ляжыць пад рэйкаю ў ямінцы дзясятак іржавых бляшанак з-пад ваксы, калісьці ваксу ў такіх прадавалі. Мае дзеці, як былі малыя, гулялі такімі бляшанкамі ў «ордэны і мэдалі», называлася. Крэсьлілі на зямлі дзьве рысы, адну ля адной, і кідалі бляшанкі. У каго бляшанка ляжа на першую — таму залічваецца мэдаль, у каго на другую — ордэн. А ў каго больш, чым на пядзь за другую заляціць, той згарэў. Так і ў жыцьці: адзін мэдалёў назьбірае, а другі рызыкне ордэн выйграць і згарыць, трэцяму пашыхуе, а чацьверты зусім ня хоча гуляць. Канец жа ўсім адзін.
Іншы раз глядзіш — і сьлёзы цякуць. Пад верасень, пад Спленьне выйшаў увечары, а на клуні бусел стаіць. Адстаў, думаю, небарака. Ажно не, на хвоі яшчэ тры, і на ліпе, і на яблыні, і ў суседзяў. Калі буслы пасьля Спаса затрымліваюцца, значыць, на цёплую восень. А вечары ўжо халодныя, за сьпіну бярэ. Холад першы — такі тужлівы. Пакуль лета, пакуль цёпла, здаецца, і той сьмерці няма, і той старасьці няма, і канца жыцьцю няма, а холад першы бязьлітасны: усё зялёнае, сама сьпее. І стаяць тыя буслы проста во тутака, цягнуць шыі, глядзяць на цябе, як ніколі чалавека ня бачыўшы. Мо’ дзе ў Расеі выгадаваліся, то й ня бачылі. Хто гарадзкі, у таго, мо’, сэрца ад якой музыкі растрывожыцца, ад якой перадачы па тэлевізары, ад якой безьдзялушкі, а ў нас на вёсцы хіба што ад цішыні. Стаяць буслы, і хоць бы дзе што зварухнулася. Ні вятрынкі, ні галасінкі. І цішыня стаіць увушшу, о якая цішыня нам у сяле цяжурная! Я буслоў люблю, я б на іх пашпарты беларускія павыдаваў. Вазьмі ты Расею (я знаю, я служыў у Петразаводзку) ці я во быў у сястры сваёй у Італіі: ці ж там буслоў столькі е? Можа, дзе й е, але ці яны так да людзей горнуцца?
То праз гэтую цішыню згадваць пачынаеш. Згадаеш бацьку. Усе кажуць «Божа мой, Божа мой», а стары ніколі не казаў «Божа мой», заўсягды — «Божа наш».
То як каву п’ю — а бацька трохі чудны быў, каву любіў і любіў быў узяць кубачак кавы, пойдзе сядзе на лаўку пад грушку, вып’е глыток і сьпявае. Адсьпявае куплет, яшчэ глыток вып’е. «Каб лепш смак у роце стаяў». І любіў ён песьню пра зялёную вішню, што ўсе знаюць. Мне чамусьці сама стаяць у галаве тыя куплеты, каторыя зь лічбамі. «Згадай мяне, маці, хоць раз у ваўторак, а я цябе згадаю на дзень разоў сорак». Бацька дзелавы быў, пасьпеў за Польшчай пабыць у Амэрыцы на заробках. Або маці згадаю. Бывае, наварыць баршчу, кавалак мяса, сядзе проці мяне, глядзіць, як я ем. «Еж, — кажа, — сынку, еж, выбірай любовае мяса; не шкадуй сабе, пакуль малады; будзеш стары, усё ў цябе будзе, а зубоў ня будзе». Такія дробязі ўсякія згадваюцца, якіх цяпер ужо не здараецца. Хіба што вайна вырвецца, каб такія дробязі пачалі здарацца зноў.
Як гарэлка. Цяпер гарэлка не выводзіцца — таньнейшая, ці што? Але п’еш, п’еш, а смаку няма. Калісьці ж, бывала, прыедзе сванька, прывязе сьвежыны, хрэну. Як знарок, пляшкі ня будзе. Бяжыць жонка да суседкі пазычаць. П’еш — у смак!
То згадаеш унука. Яму тады годзікі тры было, як мяне судзілі. Падбяжыць, і тыча дзеду ў кішэні цукеркі. Памёр ён ад раку. І жонка мая таксама ад раку памёрла. У нас тут ва ўсіх у Беларусі рак. Я быў бы ажаніўся зноў, удваіх жыць весялей; але дачка забараніла, сказала: буду прыяжджаць, праць, чысьціць, але калі якую прывядзеш, я больш ні нагою. Ведама, дзецям ня хочацца, каб хата каму чужому папалася. Карову не трымаю, казу трымаю. Дактары раяць. У мяне тубэркулёз. З-за таго, што я паўтара году ў турме быў у Івацэвічах. За крадзёж. Грузчыкам я працаваў на панчошна-шкарпэткавай фабрыцы. Узімку 86-га пасадзілі. Бульбу саджу, садок. Ведаеце, дзеці цяпер у арэхі ня лазяць. Маюць тыя самыя арэхі, толькі ў чакалядах. Куры, сабакі, кот.
Во як жывем — усё больш маўчым. Аўталаўка прыяжджае раз на тыдзень, прывозіць хлеб, масла, піва, сялёдку. Пашталёнка — два разы на месяц, адзін раз пэнсію прыносіць, другі — бярэ грошы за тэлефон. Жывеш, як сьпіш. Мо’ гэта й ёсьць старасьць? У перастройку ўздым нейкі быў, на нешта такое чакалі, прасьцей неяк было, нечага спадзяваліся, хадзілі пікетам дарогу перагароджвалі, каб у нас тут звалку сьмецьця не разгарнулі. Ля пярэезду крыж паставілі, я сам зьбіў, дубовы, высокі. А цяпер нешта як падумаеш... Збуцьвее той крыж, як паштовыя скрыні збуцьвелі. Тамсама, на пачатку вёскі — каб пашталёнцы ня совацца, бо наша вёска доўгая, у лесе — паставілі за савецкім часам паштовыя скрынкі на кожную хату. Палітыка такая была, каб на кожную хату выпісвалі ня менш, чым па адной газэце. Мусова было выпісваць. Павесілі скрынкі, ключыкі людзям раздалі, а ўжо тады шмат якія хаты пуставалі, на ўсе скрынкі людзей бракавала. Асьветы хацелі камуністы дабіцца, навуку людзям даць, і што? Я выпісваў «Известия» і «Вожык», камуніст у нас адзін быў — «Праўду», і адзін чалавек быў — «Зару над Бугам», а ўсе астатнія ў нашай вёсцы — «Зорьку», была такая тонкая газэта, найтаньнейшая, 48 капеек на год падпіска каштавала. І калі дзеці былі акцябратамі, мусова было «Зорьку» выпісваць, калі піянэрамі — «Піянер Беларусі».
А школа: як я малы быў, за Сталіна, школа была платнаю, а хадзіць абавязкова. Дзерлі грошы з народу ўвесь век і вучылі яго за гэта. Стаіць той іржавы стаяк з-пад скрынак, ужо амаль струпянеў. Стаяць побач: пошта і крыж. Рыхтык у тым вершы, што ўнучка вучыла: «Сэрца і крыж» — паставілі крыж высачэзны, высокі-высокі, зялезны. А тут мы паставілі драўляны.
Бабы даглядаюць крыж, ручнікі мяняюць, кветкі садзяць. Цікава, ці ім старасьць, ці ім прадчуваньне таго, што от-от будзеш ляжаць у дрэве, ня так страшна падступае, як нам, мужчынам? А мне во: у мяне за садком е такое месца, дзе грыбы растуць — купка хмызу, ніхто не падумае, што ў ім могуць белыя лезьці, — і я нейк у верасьні пайшоў глядзець, а з гальля на мяне дзьве зьмяюкі: сы... сы... Не вужы, а гадзюкі — з зыгзагам на сьпіне, а жоўтых плямаў на галаве няма. Суседка была казала, што бачыла іх на падворку, значыць, ужо проста каля хатаў завяліся. Раней я быў бы прынёс рыдлёўку і парубаў на кавалкі, каб не заводзіліся. А цяпер паглядзеў ды пайшоў. Думаю, а мо’ яны толькі на мокрую восень уцяклі да нас на грудок, мо’ зь вясны зноў дзе пойдуць. Во што такое старасьць. Гэта абыякавасьць.
Калі яна, тая старасьць, падыходзіць, калі падлятае? Плаваеш-плаваеш штолета, а ў нейкі год заўважаеш, што не плывеш на сярэдзіну, як калісьці, а ўсё каля берагу. От, думаеш, ужо тыя гады, калі курч можа за нагу ўзяць.
Ці хвароба. Ведама, як беларус: любую хваробу на нагах пераходжвае. І раптам нейкі год наступае — каровы няма, зямлі няма, — які-небудзь грып за горла возьме, і думаеш сабе: а, давай лепш вылежуся.
Я ўсё ж думаю, што дзе ў людзей зямля, дзе яны самі сабе прыватныя гаспадары, там і старасьці няма, а адразу прыходзіць лядачасьць. Або жывеш, або дажываеш. А тут і не жывеш, і не дажываеш. Старасьць — і добрага ўжо няма, і кепскага яшчэ няма; толькі чакаць ужо няма чаго.
Маім бацьку і дзеду сапраўды на старыя гады ў галаву заходзіла, бацька мой і памёр у псыхбольніцы, у Магілёўцах, але яны былі людзьмі непісьменнымі, без адукацыі, а я маю сярэднюю адукацыю, шмат гадоў адпрацаваў у Страдзіцкай сярэдняй школе, а пасьля на Берасьцейскай панчошнай фабрыцы, у тым ліку завучам па выхаваўчай рабоце.
Пішу я вам, каб вы дапамаглі мне вярнуць майму роду сапраўднае прозьвішча — Залупа (цяпер у мяне прозьвішча Панасюк). Калі я быў малы, я й не задумваўся, што залупа — кепскае слова. А калі паступіў у вучылішча мэханізатараў... Першы там стаў кпіць зь мяне ваенрук. Пасьля пайшоў у войска, а там яшчэ горш. Прозьвішча рабіла зь мяне нейкага недачалавека. Туды — Залупа, сюды — Залупа, падлогу мыць — Залупа. І я пры жаніцьбе ўзяў жончына прозьвішча — Панасюк. Хаця ў вёсцы мяне й надалей усе так звалі — Залупа, а жонку і Панасючкай, і Залупіхай.
Але год таму прысьніў я, што стаіць нада мной бацька й кажа: «Што ж ты, сынку, мяне адрокся?» — і бічом мяне, бічом. (А бацька быў супраць таго, каб я браў прозьвішча Панасюк, крычаў, што няма такога закону, каб мужык бабіна прозьвішча браў.) Прачнуўся я і зразумеў, які грэх я зрабіў. Стаў цікавіцца, скуль прозьвішча маё ўзялося. Невядома, толькі ёсьць запіс у архіве ад 1536 году, што селянін Іван Залупа судзіцца з кляштарам аўгустынаў, што яны дзей бяз сраму прысабечылі конскую зброю, якую ён даў ім на час пакарыстацца. У царкве вёскі Чэрск на адной зь іконаў напісана, што падаравала яе сялянка сяла Рагознае раба Божая Тадора Залупа і сын ея году ад Божага нараджэньня 1617. Вось якое ў нас старадаўняе прозьвішча. Тым часам спраўка сказала мне, што няма — ні ў Берасьці, ні ў Менску, нідзе больш няма чалавека з прозьвішчам Залупа. Па тэлевізары аднойчы пачуў, што «на этапе кубку сьвету па лёгкай атлетыцы ў Бэрліне ў бегу на 5000 мэтраў перамог галяндзкі стаер Роні Залупа». Я паехаў у горад, купіў усе спартыўныя газэты — аказалася, што яго зваць Заалупа.
Сёньня яшчэ гучыць наша старадаўняе прозьвішча, яшчэ называюць мяне так у вёсцы, але засталося тут жыхароў — восем бабак і адзін мужык, ды й то адной ужо 88 гадоў, другая ня чуе і ў баптысты пайшла, а мужык толькі зь дзьвюма кульбамі ходзіць. Паўміраюць яны, хто тады скажа Іван Залупа?
Прозьвішчы — гэта сьвятое. Іх трэба захоўваць лепш за зьвяроў і птушак. Бо што нас адрозьнівае ад іншых людзей і народаў, як ня прозьвішчы?
Паўплывайце на маіх сыноў, напішыце ў газэце, што толькі апошнія людзі, толькі пустадомкі выракаюцца свайго адвечнага імя. А й жа ім Бог дабра ня дасьць, калі яны на сваё імя забудуцца, і тое вялікае гора, што напаткала нашу сям’ю, мо’ з-за адступніцтва, пошуку лёгкай долі і здарылася. Я сам сабе магу прозьвішча вярнуць, хоць і гоняць мяне па розных інстанцыях, але я ўжо дзяцей не нараджу. Сыны ж... Першы месяц сьмяяліся, пасьля сказалі: «не сьмяшы людзей», пасьля — «хопіць таго, што нас на вуліцы Залупамі дражнілі», а цяпер старэйшы прыгразіў «у Магілёўцы здамо». Нявесткі — во хто там так камандуе.
Дык напішыце: гэта — грэх; гэта — ня нам вырашаць; гэта — трэба ўявіць сабе дваццаць пяць пакаленьняў Залупаў! Уявіць, як яны стаяць за намі! Сыны яшчэ зразумеюць, калі старыя стануць, але позна ўжо будзе! Так і напішыце. Іх зваць Толік і Лёнік, Анатолій і Леанід. Хай адумаюцца.
Іван Залупа
P.S. Калі каму трэба, магу падзяліцца народнымі, прыроднымі, бяз хіміі, праверанымі спосабамі лячэньня тубэркулёзу. Перашлю праз рэдакцыю.
