БІБЛІЯТЭКА

Музэі, калекцыянаваньне, зьбіральніцтва

Беларускія музэі. Гісторыя. Кроніка. Сучаснасьць. Музэйныя сшыткі. — Уклад. А.Калбаскі. Наклад 250 ас. — Менск, 1998. —132 с. ISBN 985-6138-16-7

Жанар «сшытку» няпэўны. Ёсьць «Віцебскі сшытак» — салідны навукова-папулярны (гістарычны) і мастацкі часопіс. Ёсьць «Музэйныя сшыткі» — зборнікі артыкулаў Беларускага інстытуту праблемаў культуры. Чацьверты зь іх прысьвечаны гісторыі музэяў. Аказваецца, ужо напісаныя дзьве дысэртацыі па гісторыі нашых музэяў: адна — пра зборы другой паловы XVIII — пачатку XX ст., другая — пра музэі 1971—1985 г. Гэтыя досьледы склалі аснову «Музэйнага сшытку», да чаго былі адмыслова напісаныя разьдзелы пра зьбіральніцтва са старажытных часоў, крыху гаварылася пра даваенныя беларускія музэі, далучана «Кроніка станаўленьня і разьвіцьця музэйнай справы ў Беларусі» да 1996 г. Каб яшчэ трохі натужыцца і напісаць разьдзел пра музэі ў 1945—1970 гг., была б абагульняльная манаграфія «Гісторыя музэяў Беларусі», якая даўно патрэбная і для якой назапашана безьліч матар’ялаў.

Спроба знайсьці вытокі музэйнай справы (таго ж калекцыянаваньня) завяла аўтараў у вельмі далёкае мінулае. Дзіўную ролю адыграла тэрміналягічная двухсэнсоўнасьць. Для аўтараў «Сшытку» калекцыянаваньне і зьбіральніцтва — сынонімы. Так яно і ёсьць, калі гаворка йдзе пра этымалёгію. Толькі для сучасных гісторыкаў (і ня толькі для іх) не ўсялякае зьбіральніцтва — гэта калекцыянаваньне. Археолягі зьбіральніцтвам называюць просты збор і нарыхтоўку гатовых прадуктаў ежы. Аўтары «Сшытку» ў прынцыпе з гэтым згодныя: «Пры раскопках Крывінскага тарфянікавага паселішча (ІІІ—ІІ тыс. да н.э.) выяўлены сьляды зьбіральніцтва — шкарлупіны лясных і вадзяных арэхаў, жалуды, ільняное семя, рэшткі рачных малюскаў, крышталікі рыб». Першы музэй Беларусі? «У жалезным веку працягвалася і набыла размах звычка зьбіраць, захоўваць і хаваць матар’яльныя каштоўнасьці: калекцыі каштоўных мэталяў, камянёў, манэт.» Далей пошукі вытокаў вядуць у скарбніцы полацкіх князёў, якіх ніхто ня бачыў, затое існаваньне скарбу вялікіх князёў літоўскіх засьведчана відавочцамі.

Для выкладу далейшай гісторыі музэяў падмуркам сталі манаграфіі Г.Каханоўскага і Л.Аляксеева. У «Сшытку» нічога новага да іх зьвестак не дададзена, ды й самі аўтары на гэта не разьлічвалі («спроба яшчэ раз узгадаць імёны першых зьбіральнікаў і калекцыянэраў»). Аднак пры жаданьні і ўменьні можна дадаць новых фактаў яшчэ на адну кнігу. Вось Канстанцін Радзівіл, які ў сваім Паланэчкаўскім палацы сабраў адну з самых вялікіх мастацкіх калекцыяў: карціны Бачарэлі, Лямпі, Пешкі, Рустэма, Лятура, радзівілаўскія габэлены, гравюры, мэдалі і г.д. Вядома, частка гэтага збору паходзіла зь Нясьвіжу, пасьля была вывезена ў Польшчу і зьбераглася да нашага часу. Эўзэбіюш Марыя Ян Станіслаў Лапацінскі ў маёнтку Лявонпаль на Мёршчыне зьбіраў карціны, малюнкі, гравюры, мэдалі; здаецца, таксама нешта з таго захавалася. І колькі яшчэ калекцыянэраў такога кшталту было на Беларусі. Матар’ял пра іх сабраны нястомным Раманам Афтаназы ў шматтомным выданьні «Гісторыя рэзыдэнцыі». Застаецца дастаць яго адтуль і ўвесьці ў шырокі ўжытак. Што яшчэ варта зрабіць, то гэта апрацаваць іншую польскамоўную літаратуру, бо калекцыянэр у ХІХ ст. — перш за ўсё пан-«паляк».

Дасюль у нашых выданьнях не было аніякіх зьвестак пра даваенны «польскі» Нясьвіскі музэй, які месьціўся ў гарадзкой ратушы, а там былі такія каштоўнасьці як залатыя ключы ад горада і пэргамэнныя прывілеі. Куды ўсё зьнікла, невядома. Крыўдна, што пра зьніклыя магілёўскія срэбныя ключы напісана ў нас усюды, а пра нясьвіскія — нідзе. Яшчэ раз узгаданы вядомы сыгнэт полацкага князя Ўсяслава Чарадзея, праўда, адзнака «мае сусьветнае значэньне» для такога роду фальсыфікатаў — залішні сантымэнт.

Савецкім музэям дасталося ў «Сшытку» добра. Пералічаны ўсе іх грахі, так што на Страшным судзе Пану Богу ня будзе чаго і сказаць. Верхам гістарычнага беспамяцтва названа стварэньне ў 1948 г. Кобрынскага музэю Суворава. Вялікі кавалак аб’ёму «Сшытку» займае кроніка музэйнай справы Беларусі з найдаўнейшых часоў, за якія ўважаецца ХІІ ст. (а як жа шкарлупіньне арэхаў ІІІ тыс. да н.э.?).

На жаль, кроніка складзена паводле апублікаваных тэкстаў, хоць у нетрах роднага «Сшыткам» Міністэрства культуры хаваюцца арыгінальныя дакумэнты, калі які музэй заснаваны і калі адкрыты. Асобныя зьвесткі дасюль не адшуканыя. Чаму мяжу існаваньню Нясвіскага музэю Радзівілаў аўтары кладуць на 1772 г., калі апошні раз яго рабавалі ці то ў 1939 г., ці то ў 1944 г.? Застаецца спадзявацца, што гэта былі апошнія з рабаваньняў нашых музэяў.

Было б варта таксама ўзгадаць Беларускую бібліятэку і музэй імя Ф.Скарыны ў Лёндане.

Валеры Пазьнякоў

Кніга пра Валер’я Маракова

Маракоў Л. Валеры Маракоў. Лёс, кроніка, кантэкст. — Менск: Беларускі кнігазбор, 1999. — 192 с. ISBN 985-6318-47-5

Кніга выйшла зусім нядаўна ў выдавецтве «Беларускі кнігазбор» (Менск, 1999). Яна напісана ў жанры пашыранага летапісу жыцьця таленавітага беларускага паэта Валер’я Маракова, загубленага ў самым росквіце сіл у 30-я.

Валеры Маракоў быў паэтам з боскай ласкі. Пазнаючы яго творчы і жыцьцёвы лёс, мы пазнаем і лёсы тых двухсот пяцідзесяці рэпрэсаваных беларускіх пісьменьнікаў, якія разам зь ім закладалі падмурак сучаснай беларускай літаратуры. Толькі за 1937-ы год было расстраляна 86 беларускіх пісьменьнікаў, больш за 100 саслана на Калыму, у канцлягеры Сібіру.

Леанід Маракоў, аўтар кнігі — не гісторык, не літаратар, а радыёінжынэр і родны пляменьнік Валер’я Маракова, сын яго малодшага брата Ўладзімера. Да нядаўняга часу (так склаліся абставіны) ён, адарваны ад сям’і, і не падазраваў пра трагічны лёс і талент свайго дзядзькі. А калі пачаў глыбей знаёміцца са сваім радаводам, настолькі захапіўся, што за кароткі час здолеў сабраць усё, што датычылася творчасьці Маракова і іншых рэпрэсаваных пісьменьнікаў.

У змрочных 30-х гадах, у цяжкай, пераднавальнічнай атмасфэры, калі пачаліся арышты, прадчуваючы, што і яго не мінуць чэкісты, Валеры Маракоў пісаў горкія, трывожныя радкі: «Я стаміўся, прыціх, я ня знаю! // Недзе вецер спраўляе магільны разгул... // І так моцна, так глуха галосіць душа, // І на сэрца з трывогай кладзецца рука...»

Першы раз на Галгофу В.Маракоў узышоў у 1935 годзе (першы арышт), затым другі ў 1936-м, і прыняў свой крыж гэты мужны 28-гадовы паэт 29 кастрычніка 1937 году. Разам зь ім у гэты дзень былі расстраляныя Я.Бранштэйн, А.Вольны, П.Галавач, А.Дудар, Х.Дунец, М.Зарэцкі, В.Каваль, М.Кульбак, Ю.Лявонны, З.Півавараў, В.Сташэўскі, І.Харык, П.Хатулёў, М.Чарот, П.Шастакоў, А.Юдэльсод. 30 кастрычніка забілі Т.Кляшторнага, Я.Нёманскага, Ю.Таўбіна.

Хоць гэтыя радкі Маракоў прысьвяціў Каліноўскаму, яны маглі б стаць эпітафіяй і яму самому.

Лідзія Савік