Генрык ЖАВУСКІ
Сурлянскі кляштар
Карціны старой Беларусі
Мудрацы можа мне й запярэчаць, але вера, у чым я перакананы, з усіх пачуцьцяў — наймацнейшае й найбольш творчае пачуцьцё. Гонар, розум, магутнасьць і мужнасьць вялікімі справамі ў сьвеце рухалі, але найвялікшым, што перажыло вякі, была справа веры. Пазьнікала шмат старажытных народаў, ды так, што толькі памяць пра іх між людзей засталася, а калі чаго й засталося найбольш, што б выразна сьведчыла пра іхнае колішняе існаваньне, дык гэта былі помнікі іхнае веры — яны дажылі й да сяньня. Помнікі іхнай магутнасьці, у далёкай старажытнасьці збудаваныя, ужо ператварыліся ў пыл, як і парэшткі тых, хто стаўляў іх. Але калі тыя веры, хоць і памылковыя, нагэтулькі моцныя былі, дык чаго ж занепадае нашая, адзіна праўдзівая, якой сам ачалавечаны Бог навучаў? На ўсё тое трывалае, шляхетнае, высакароднае й дзяржаўнае, што цяпер ёсьць на сьвеце, натхняла вера бацькоў нашых. Не магу зразумець, як можа просты чалавек узвысіцца бязь веры, калі нават вялікія сьвету гэтага дайшлі да злачынства, хоць і не зусім страцілі рэшткі шляхетнасьці душы, але чалавек ня мае ачышчальнай сілы і мусіць яе атрымоўваць ад больш моцнай істоты. То ж і ў паганцаў былі нават нейкія абрады, што лекавалі сумленьне. Можа быць, што Пан Бог і там, гледзячы на злачынцу ў яго шчырай пакоры, выдзяліў яму які сродак вяртаньня да цноты і паблаславіў ягоныя пакуты за здольнасьць да ахвяры, і ўсё, што толькі ня робіцца, ці то ўчынак, ці то думка, бяз Божага натхненьня не бывае. Але гэта рэч настолькі глыбокая, што яе ня тое што сьвецкі чалавек, а нават і каплан ня вырашыць. Што да нас, дык мы ўсяго надзейнага зразумела і абавязкова пільнавацца мусім, а што будзе зь іншымі, таго ніколі не даведаесься... Гэтай загадкі і Бог нам не раскрыў. Я толькі ведаю, што колькі самаўпэўненых яму будзе надакучаць, столькіх ён жорстка і асудзіць. Вось мы і дзякуем нашаму Збаўцу, што нас асьвяціў і даў нам сродкі, з дапамогай якіх мы можам заслужыць ягоную ласку. Заканадаўства нашага хрысьціянскага пакаяньня такое зразумелае, такое грунтоўнае, такое ў выніку апраўданае, што аніяк не адгаворымся, калі ня будзем ім карыстацца. У тым і заключаецца галоўная перавага даўнейшых часоў над цяперашнімі, што, хоць з аднаго боку бывалі злачынствы, большыя за тыя, што мы бачым цяпер (бо жывучасьць нашых продкаў была мацнейшая, чымся расьпешчаных нашчадкаў, што нават ня здольныя ўзьняцца да імгненных высакародных жарсьцяў, а адно гібеюць у подлых і нікчэмных), а з другога боку было ўсьвядомленае ўяўленьне пра цноты і пакаяньне, якімі адкупляесься ад грахоў. Быў гвалт, была і подласьць. Часам яны спалучаліся, каб, асьляпіўшы чалавека, ператварыць яго ў пачвару. У гэта, ня хочучы прыгледзецца да таго, што робіцца пад бокам, залішне прыглядаюцца абаронцы цяпершчыны. А як у наш час будаваліся прытулкі для нэндзных і бяздомных, як па гасьцінцах несканчона ішлі пілігрымы, як драпежныя зьвяры ўступалі свае пячоры шматлікім пустэльнікам, якія засялялі пушчы! Такім чынам, глыбока ў сэрцах былі закладзеныя паняцьці пра абавязкі, і пакуль яны ня страцяцца паспольствам, няма чаго адчайвацца. Бо толькі той у нявіннасьці можа чыніць вялікае, хто ў загане ўмее зносіць цяжкія пакуты. У гэтым агульным для часу духу не апошняе месца належала й нашай Айчыне. Спаміж розных сьведчаньняў таго адно асабліва засталося ў маёй памяці, хоць і выпадкова я даведаўся пра яго гадоў пяцьдзясят таму.
Едучы са Смаленшчыны, у Сурлах, што ў Аршанскім павеце, я цяжка занядужаў. І без сумневу памёр бы ў жыдоўскай гасподзе, калі б не прывяло туды зьвіждаваньне Божае двох босых айцоў кармэлітаў, якія вярталіся з капітулы ў свой кляштар, што пад апекай сьв. Эразма ўзвышаўся над Сурлянскай пушчай. Мяне, ледзь прытомнага, міласэрныя законьнікі забралі з сабой у кляштар, дзе пасьля колькітыднёвай немачы я ачуняў. Калі, вылечыўшыся, ад’яжджаў, дык на разьвітаньне яны забясьпечылі мяне грашыма, дзякуючы чаму дабраўся я ажно да Кракава, дзе зноў далучыўся да канфэдэратаў, у шэрагах якіх, як толькі ступіў пад іхныя сьцягі, прысягнуў змагацца да канца. Гэта і было прычынаю таго, што я ня стаў законьнікам, хоць і падабалася мне тое дзіўнае скапленьне багабойных, працавітых і вучоных людзей. Падчас майго побыту ў іх я даведаўся шмат падрабязнасьцяў пра іхную фундацыю.
У Віцебскім ваяводзтве пад час караляваньня Яна Казімера жыў высакародны грамадзянін, які меў адзінага сына. Клікалі яго Цеханавецкі, балазе, прозьвішча вядомае на Літве. Хоць ён і меў значныя ўладаньні, але выконваў немалыя абавязкі ў князя Ярэмы Вішнявецкага, якому ў падупалы маёнтак ягонага сына Міхала аддаў на паслугі свайго сына, і той жыў там на сваім утрыманьні і быў, бадай што, ці ня ўсім дваром князя. Але як толькі ўдзячны народ і памяць пра бацькоўскія заслугі ўзьнесла на польскі трон князя Міхала Вішнявецкага, адным зь першых чынаў новага караля было аддзячыць пану Цеханавецкаму за добраахвотнае разьдзяленьне непрыязнага колісь лёсу. Ён зрабіў яго крайчым літоўскім і даў яму колькі каралеўшчын, а між усяго і судовае староства аршанскае. Такім чынам, з маладога веку ён і займаў першыя пасады. Неўзабаве памёр ягоны бацька, і ён вымушаны быў пакінуць сталіцу, каб пакланіцца апошні раз бацькоўскім парэшткам і ўспадчыніць вялікае дзедзіцтва. Пасяліўшыся ў ваяводзтве, ён пасябраваў зь вяльможным Лапаціцкім, стольнікам віцебскім, і папрасіў у яго рукі ягонай дачкі. Папярэдне міжсобку яны дамовіліся, што крайчы з кансэнсу* караля ўступіць стольніку староства аршанскае, і ўрэшце, будучы роўным з абранай у высакародзтве і да высокай пасады дадаючы адзін з найлепшых ува ўсім павеце маёнткаў, ён атрымаў дэклярацыю і ў прысутнасьці ледзь не ўсяго ваяводзтва адбыліся пышныя заручыны. Але ж які нетрывалы дабрабыт чалавечы! Здавалася, што ты меў усе гарантыі будучага шчасьця, а найвялікшае ліха ўжо над ім вісела. Ягоная маці, у асыстэнцыі, ужо й ня памятаю таго абываталя, што яшчэ ў нябожчыка бацькі набыў тую вёску, дзе яна жыла, паўстае перад управай і прызнаецца, што пан крайчы ня ейны сын: сапраўдны сын памёр у немаўленстве, і яна замяніла яго на іншае дзіця, за што сумленьне ёй пастаянна не дае спакою. Нарэшце, каплан, якому яна спавядалася, параіў зрабіць гэтае прызнаньне, каб пазбавіцца ад цяжкога граху. Будучы ў жаху ад гэткага сораму (іншыя Цеханавецкія, зацікаўленыя ў маёнтку, старанна ўзяліся за справу), пан крайчы бараніўся як мог, усялякімі спосабамі ратуючы матку, бо, паводле закону, ёй як паклёпніцы на яго, пагражала сьмяротная кара. Пан Лапаціцкі, у юрысдыкцыі якога вялася гэтая справа, сам за жывое крануты, чым мог таксама яму дапамагаў. Нарэшце няшчасны сын зганьбаванай маткі, а гэта насамрэч была ягоная маці, якую духоўнікі намовілі на нядобрае, а іх на гэта сам нячысьцік, бо гэткае прызнаньне, якое ўзрушае грамадзкі спакой, ня можа сыходзіць ад добрага духа, хочучы абудзіць у ейным сэрцы мацярынскае пачуцьцё, упрошваў яе, што ён не перажыве гэткага няшчасьця, калі яна яго пазбавіць маёнтку, гонару, а гэта значыць, жыцьця, і схіляў яе, каб яна засьведчыла перад местам, што першае прызнаньне зрабіла адзіна са злосьці дзеля таго, каб дамагчыся значнай узнагароды за клопаты ў час сыновага немаўленства, бо быў ён празь меру крыклівы і дакучлівы, ад чаго ейнае сэрца напоўнілася горыччу і помстай... З панам жа старостам аршанскім ён дамовіўся, што ў парадку разгляду справы аб паклёпе будзе дамагацца ў ягоным судзе сьмяротнага пакараньня, а той у ім не адмовіць, спасылаючыся на ўласнае прызнаньне падсуднай. Але што неадкладна выяжджае ў Варшаву, каб атрымаць у караля ахоўную грамату, пры дапамозе якой у час экзэкуцыі вызваліць яе, а потым, забясьпечыўшы ёй прыстойны побыт, перавязе ў аддаленае ваяводзтва.
Пасьля гэткай дамовы з старостам і будучым сваім цясьцём, а таксама з маці, якой ён усю сутнасьць справы растлумачыў, а яна на ўсё згадзілася і паабяцала да канца вытрываць паўторнае прызнаньне, ён сьпешна едзе ў Варшаву і вяртаецца з ахоўнай граматай. Тым часам справа вядзецца ў звычайным парадку, ва ўправе выносіцца сьмяротны вырок, а пан староста, якому ўжо зяць паказаў ахоўную грамату, зацьвярджае дэкрэт з упэўненасьцю, што сын пакараньня маці не дапусьціць. Але пан крайчы, хочучы засьцерагчыся ад ворагаў, каб яны ізноў не пачалі перашкаджаць, своечасова не прад’явіў граматы, і ягоная родная матка была пакараная сьмерцю. Пан староста, які адзін пра ўсё гэта ведаў (бо іншыя судзьдзі па ўсёй справядлівасьці судзілі), калі яму намесьнік данёс аб выкананьні выроку, зваліўся нежывы, як перуном прыбіты. Пан крайчы праз год пабраўся з старасьцянкай, зь якой пражылі шчасьлівае жыцьцё, нарадзілі шасьцёх сыноў і ў вялікай набожнасьці выхавалі. Ува ўсім яму шанцавала, усё ён меў: і немалое багацьце, і высокія пасады, і пашану ў грамадзтве. Кожны мог зайздросьціць ягонаму шчасьцю, ды ніхто ня ведаў, што ў яго на душы робіцца. Жонка ягоная памерла, калі меншы з сыноў быў ужо дарослы. У барацьбе з самім сабою ён правёў жалобны год, паклікаў усіх шасьцёх сыноў, раскрыў перад імі пакутлівую таямніцу і паведаміў, што хоча паставіць у Сурлянскай пушчы кляштар, дзе ў пакаяньні і скончыць жыцьцё. Сыны ж, перагаварыўшы міжсобку, адпавялі яму на тое:
— Бацька, калі гэта так, дык ніводны з нас ня мае права валодаць тым маёнткам. Будуй кляштар, а законным уладальнікам аддай свой набытак, які ты значна павялічыў. Мы ж усе пакінем сьвет і з табой разам будзем каяцца і служыць Пану Богу!
І так пан крайчы паставіў прыгожы пустэльніцкі кляштар у ймя свайго патрона сьв. Эразма і пасадзіў у ім кармэлітаў. І склікаў Цеханавецкіх, ужо зьбяднелых, з волі Божай дзедзічаў ягоных сялянаў, выспавядаўся ў сваім злачынстве, перапрасіў за ўчыненыя ім крыўды і аддаў ім увесь маёнтак, пераканаўшы іх, што фундуш, які ахвяраваў на хвалу Богу, сабраны ня зь іхнага маёнтку, а з каралеўскіх дароў. Потым з усімі шасьцю сынамі прыняў навіцыят**, у два леты разам зь імі урачыста даў зарок і памёр брацішкам у вельмі пажылым веку і ў такой пабожнасьці, што ягоныя парэшткі дасюль цудамі славяцца. Усе сыны ягоныя былі асьвечаныя на капланаў, і закон меў вялікую ўцеху ад іхнае набожнасьці і чысьціні.
*кансэнс — дазвол, згода
**навіцыят — послух
Пераклаў з польскай Алег Дышлевіч
Генрык Жавускі (1791-1866) — буйны пісьменьнік ХІХ ст. Адама Міцкевіча, зь якім Жавускі спаткаўся ў Рыме, захапілі ягоныя аповеды пра часы Станіслава-Аўгуста. Ён і пераканаў свайго земляка ўзяцца за пяро, прадказваючы велізарны посьпех. Дзякуючы гэтаму і зьявіліся знакамітыя «Паментнікі Пана Сэвэрына Сапліцы, чэсьніка парнавскего» (Рым, 1832; СПб, 1839) — шэраг выдатных паводле маляўнічасьці і задушэўнасьці тону карцін старашляхецкага побыту. У нумарах 8 і 12 за гэты год мы друкавалі апавяданьні Г.Жавускага «Рэйтан» і «Пан Агінскі».
