Уніз па Бусьлінай Рацэ
На байдарках па Нёмане ад Стоўпцаў да Сяльца
Гэтак здараецца заўсёды. Спачатку ўсё тваё нутро ўпарта ня хоча ўспрымаць новую рэальнасьць. Маланкавая хуткасьць, зь якою запыленыя краявіды праносяцца за бруднымі вокнамі чыгуначнага вагона, нязвыкла муліць вока. Бліскучыя каляровыя самаходы за кароткімі палошчатымі бэлькамі шлягбаўмаў на пераездах паглядаюць дзівоснымі міжплянэтнымі балідамі, а знэрваваныя людзі ў нязручных гарадзкіх строях, паселыя на суседніх лавах, — нібы візыторамі з паралельнага сусьвету. Ты сядзіш, перабіраючы струны нечутное ў грукаце мэталёвых колаў гітары, і сумна паглядаеш на сваіх няголеных спадарожнікаў, што, згрувасьціўшыся пасярод гары мурзатых старых заплечнікаў, спрабуюць адолець немаведама адкуль паўсталую скруху сьвежымі ўспамінамі з вандроўкі.
А потым усіх засмоктвае горад і вынішчае з памяці прыгожыя дробязі. Але, на шчасьце, штосьці застаецца.
За адзіны тыдзень хвалісты вадзяны гасьцінец давёў нашую шурпатую мужчынскую кампанію з шасьцю галовамі ад Стоўпцаў ажно да самага Сяльца, што ля Бярозаўкі. Дзень пры дні даўгія зялёныя байдарачныя стрэлкі чэрылі цёплую бліскавічную паверхню, то зарываючыся вострымі насамі ў высокія нерухомыя хвалі па жоўтых водмелях, то сядаючы падцягнутымі жыватамі на схаваныя вадою палі даўнейшых масткоў.
Здаўна гэтая дарога называлася Нёманам, што на старажытналіцьвінскай, паводле пэўных аўтараў, значыць «свойскі» або «дамашні». Крыху раней — Хронусам, ракой часу, як зазначае Пталемэй у сваёй шматфунтовай «Геаграфіі» на самым пачатку нашае эры. А як называлі Раку тыя невядомыя людзі, што паселі на яе берагох дзесяць тысяч гадоў таму, не дазнаецца ніхто.
Стагодзьдзі з тры назад яшчэ бегалі паўз прыязныя прыстані ў Любчы ці, скажам, Купіску хуткія віціны пад белымі ветразямі, што, як заўжды, сьпяшаліся адвечным шляхам з варагаў у грэкі. Першы, самы старажытны субмэрыдыянальны гандлёвы калідор пралягаў з Балтыкі па Заходняй Дзьвіне й Дняпры. Лёгка ўяўляецца, як паважныя купцы заклапочана соваліся па прыбярэжных наднёманскіх карчомках, вышукваючы вясёлых хлапцоў са слаўнага Бярэжна — лепшых лоцманаў на рацэ ня знойдзеш.
Бярэжна мы тое бачылі. Адзінаю згадкаю даўніны — вузенькія цяністыя алеі з агромністых срэбных ясакараў над ракою. Ды яшчэ сьветлая летуценная бажніца бяз даху й гаспадара на старых могілках. Столі няма. У раскіданым алтары сьвятараць адно кволыя маладзенькія бярозкі...
Адметная рыса Нёмана — шырокія плавучыя масты-насьцілы. Колькі слаёў таўстых яловых дошак пакладзеныя проста на ваду. Першае гэткае збудаваньне пераняло нашую вандроўную грамаду ў Панямоні. Пакуль хлопцы перацягвалі берагам важкія байдаркі, я аглядаў першае й апошняе за ўвесь наш панямонскі тыдзень паселішча, што раскінула свае двары абапал ракі. Пажылы дзядзька з роварам, утаропіўшыся ў цёмную ваду, распавёў, што некалькі апошніх стагодзьдзяў аж да семідзясятых гадоў цяперашняга праз Панямонь гналі лес; што, прапускаючы даўгія плыты, некалькі зьвеньняў моста падцягвалі да берагоў уверх па плыні (непатрэбныя ўжо, шэрыя й сумныя казлы-калаўроты з рэштамі зьедзеных іржою трасоў сапраўды паглядалі з выскубаных скацінаю берагоў); што даўней, каб не блукаў па рэчышчы фарватар ды захоўвалася глыбіня, будавалі з драўляных паляў ды валуноў гэтак званыя тумаваньні.
Гладкія сьвіньні капаліся на пясчанай паўвыспачцы. Сонейка хавалася за разлапістыя дубы на захадзе, заліваючы памаранчам старадаўнюю Панямонь. Густа рыкаючы, па ружовым беразе й няроўнай зьмейцы плывучага моста сунуўся дамоў статак. На агромністай разваленай калгаснай стайні клекатаў бусел.
Мэліярацыя, якая, напэўна, ёсьць адным з сымбаляў бязглуздага савецкага вандалізму, балюча кранула й Нёман — ён «праваліўся» больш як на паўтара мэтры. Фактычна, славутая водная артэрыя Вялікага Княства перастала існаваць. Застаўся толькі зьвілісты напамін былое велічы. Бо яшчэ пасьля вайны нават у верхнім цячэньні сярэдняя глыбіня была каля трох-пяці мэтраў. Сёньня ж такія бездані сустрэнеш хіба што ў заваленых карчамі вірах Графскае Пушчы. А так — лічы, кожную сотню мэтраў вясло рыецца ў чысты жоўты пясочак...
Праплылі праз Шчорсы з закінутай, зьняважанай будынінай храптовіцкае бібліятэкі й нашчэнт згнілым пнём Міцкевічавага дуба; Любчу з касьцёльнаю вежай, ператворанай у вялізны сьметнік; Дзяляцічы з хандогай-цэркаўкай у старым парку; Морына з царкоўнікам, дзе мірна суседзяцца магілкі з рускімі — зь «яцямі», ды польскімі — пад шляхецкім гербам — надпісамі на помніках.
Засталіся рубінавыя гронкі парэчак і п’янкі водар дзікіх флёксаў у пушчы, высокія, падобныя на сьвечкі, раскіданыя гожымі латкамі па адхоністых берагох ядлоўчыкі, самотная магіла ля каменных сьценаў суворага храму ў Дакудаве. Праваслаўны сьвятар Іаган (!) Сьцяпура, што памёр у 1865-м, ягоная жонка Антаніна — у 1842-м, ды дачка Фёкла — у 1863-м, ляжаць пад адным дахам з фігурных чыгунных дошак.
А Рака ўсё жыве. Амаль кожную ноч вільготную цішыню абуджае гучны шматгалосы клёкат бусьлінае моладзі. Гэтулькі буслоў я ня бачыў ніколі. Сухія дубы зь велічэзнымі сухімі гнёздамі стаяць па высокіх берагох часам у дзесяці мэтрах адзін ад аднаго. І паўсюль — сьмешныя бусьляняты з чорнымі караценькімі дзюбамі й чорнымі танкімі нагамі. Аднаго разу патрапіўся запраўдны хмарачос з трыма, адзін над другім, паверхамі. І на кожным, закінуўшы дзюбатыя галовы, клекаталі белыя птахі.
P.S. Вандроўка адбылася сёлета ў ліпені ў межах першага этапу экспэдыцыі «Залатое руно Панямоньня», наладжанай Беларускім сацыяльна-экалягічным аб’яднаньнем «Зялёны мір», Беларускім геаграфічным таварыствам і Менскім гарадзкім турысцка-экалягічным цэнтрам.
Андрэй Захаранка
