Кельцкая фібула
«Паглядзі, вось яна, сапраўдная кельцкая фібула! Знайшоў летась на Гарадзеншчыне. Гэта доказ. Гэта табе не языком мянціць». Мой субяседнік, малады асьпірант у тоўстых акулярах, ахайна загортваў свой скарб у поліэтыленавы пакет. «Усе кажуць: «былі кельты!» Але апроч курганоў ды селішчаў, нейкіх там аскепкаў гліняных, не было доказу! Цяпер будзе».– «Цікава, — кажу я, — дык, калі разабрацца, мы самыя што ні ёсьць кельты? Ну хіба яшчэ крыху балты...» – «Слухай! Як мне абрыдлі гэтыя беларускія фантазіі! — раптам абурыўся субяседнік, — Усе гэтыя тэорыі. Хай спачатку давядуць. Хай не прыдумляюць. Хай мне дадуць патрымаць, як гэтую жалезную фібулу». – «А калі ня знойдуць? — спытаўся я. — Калі спарахнела... Пра што тады казаць?»
Я прыгадаў тую размову колькі часу пазьней, пад час гутаркі зь іншым навукоўцам, які загадвае катэдрай аграрнай гісторыі ў Віленскім унівэрсытэце. «Ведаеш, — казаў ён, — калі зайшоў у Парыжы ў спэцыяльную кнігарню, дык аслупянеў. Там кніг па маёй тэме — сотні. Каб усё прачытаць, ня хопіць жыцьця. А з другога боку, амаль усё, што можна ведаць па гісторыі сельскай гаспадаркі Літвы, я ведаю. Наша краіна маленькая». – «І што ж будзеш рабіць далей?» — спытаў я. – «Як што? Выдумляць міты! Каб было цікава студэнтам».
Падобная дылема ўвесь час паўстае й перада мною, калі вывучаю гісторыю беларускай архітэктуры. Зразумела, што помнікаў больш стаць ня можа. Новыя адкрыцьці калі й магчымыя, дык толькі хіба ў архівах. І ўжо пэўна, што не ў беларускіх. Застаецца альбо пераўдакладняць фактуру, якую вывучылі папярэднікі, альбо пісаць для публікі, імкнучыся захапіць яе тым, што цікава самому.
Зрэшты, гэта тычыцца ня толькі гісторыі архітэктуры. Мая колішняя настаўніца, прафэсарка Юр’ева зь Пецярбургу, прачытаўшы маю першую працу пра партрэт Міхала Казімера Агінскага XVIII ст., сказала: «Бяз нас, мастацтвазнаўцаў, усе творы мала чаго вартыя. І толькі мы можам пераконваць у іх вартасьцях людзей. Напрыклад, растлумачыць геніяльнасьць Малевічавых «Квадратаў», альбо вашых жа сармацкіх партрэтаў, палова зь якіх, на думку нашых сучасьнікаў — прымітыў. Калі твору няма, ніякае апісальніцтва не ўратуе. Напішыце — гэта геніяльна! І скажыце, чым. Напрыклад — больш такога ніхто не зрабіў! І ваш чытач сам кінецца ў музэй, каб пабачыць твор на ўласныя вочы!»
Так нараджаюцца міты, і гэта ўсеагульны закон. Вось ужо прышчапіўся міт пра ўнікальнасьць беларускіх абарончых цэркваў, хоць падобныя існуюць амаль ва ўсёй Эўропе. Альбо — міты пра ўнікальнасьць беларускай барочнай разьбы, кахлянага мастацтва, драўлянага дойлідзтва... Калі прыгожы міт апаноўвае публікай, ствараецца нацыя. Прынамсі, у Літве яна й была створаная такім чынам — высілкамі такіх гісторыкаў, як мой прыяцель зь Віленскага ўнівэрсытэту.
Сяргей Харэўскі
