Правінцыя і Арарат
Гэтым сьнежаньскім днём добра апынуцца дзе-небудзь у вёсцы або ў старой Вільні, дзе аднолькава пахне марозам і дымком з комінаў над хатамі ці мураванкамі, каб перажыць адчуваньне вечнасьці ды роднасьці свае зямлі. Людзі, будынкі, ляндшафт і паветра ўтвараюць арганічную сытуацыю і даюць знаёмае зь дзяцінства адчуваньне дому. Падобную гармонію можна знайсьці і дзе-небудзь у Парыжы, толькі ў нашай вёсцы або ў старой Вільні дадаецца тое, што часткай сытуацыі ёсьць ты сам. Альбо гэта яна — частка цябе.
Каторы раз мы з калегамі шукаем гэтага адчуваньня, гэтага кантэксту ў Менску. Але ў Менску яго не ўдаецца прыпыніць, бо яно, ледзьве абазначанае, зараз жа сплывае ў нікуды. І мы зноў пачынаем на тым месцы, але ўжо з новага матэрыялу, выбудоўваць сваё пачуцьцё далучанасьці, якое зноў не затрымаецца і зноў прападзе разам зь ветрам. Нельга сказаць, што горад існуе зусім без духоўнага кантэксту. Але асобныя фрагмэнты гэтага кантэксту не зьбіраюцца ў цэлае і не фіксуюцца нават у межах аднаго пакаленьня.
Папулярная колісь сярод менскай літаратурна-артыстычнай багемы кавярня “Мутнае вока” мясьцілася на першым паверсе былога архіярэйскага дому, ператворанага ў Дом мастацтва. Гэты будынак кожны бачыў — ён стаіць каля Дому афіцэраў фасадам на праспэкт Скарыны і нагадвае малюнак на вялікай чакалядцы. Напэўна, пра “Мутнае вока” можна было б сабраць тоўстую кнігу ўспамінаў, і няма сумневу, што кніга тая стала б бэстсэлерам.
У нядаўнім нумары часопіса “Полымя” надрукаваныя “Парнаскія бываліцы” пісьменьніка Аляксея Гардзіцкага. Аўтар вымалёўвае свой шэраг для “Мутнага вока”:
“Любяць пісьменьнікі даваць свае назвы месцам, дзе звычайна зьбіраюцца гуртам. Як толькі адкрылі ў Доме мастацтваў кавярню, дык яе назвалі “Мутнае вока”, а кавярня пад шпілем, дзе было цемнавата і з аднаго боку вуліцы знаходзілася кіраўніцтва радыёкамітэту, а з другога — вайсковы штаб, займела трагічную назву “Чорныя скалы”. Піўны бар у былой фабрыцы-кухні ахрысьцілі гучна — заля Чайкоўскага, бо там добрая акустыка і можна было прадэманстраваць свае галасавыя магчымасьці. А буфэт, што месьціўся на першым паверсе гасьцініцы “Мінск”, куды прабрацца можна было толькі празь пяты паверх, празвалі “Кішэняй”.
У іншых гарадах сьвету — у той жа Вільні, скажам, ці Празе — народныя мянушкі паступова перабіраліся на шыльды крамаў ды кавярняў і рабіліся іхнымі афіцыйнымі назвамі. Прычым наступнае пакаленьне назву не зьмяняла, нават калі губляліся ў мінуўшчыне легенды паходжаньня тых найменьняў. Як людзкія прозьвішчы паўставалі зь мянушак, так і розныя гарадзкія назвы публічных месцаў. Гэтак у згодзе стваралася своеасаблівае для кожнага гораду духоўнае асяродзьдзе: людзі, будынкі і шыльды. У Менску ж такой пераемнасьці не існавала. Бо сам Менск не сябраваў з уласнай гісторыяй. Кожнае новае пакаленьне мусіла прыдумляць новыя найменьні, а плён фантазіі папярэднікаў назаўсёды зьнікаў у нябыце. Гэтаксама здарылася і з “Мутным вокам”. Бо няма, на жаль, сумневу, што шыльду з такой назвай мы ўжо ніколі не пабачым на епархіяльным будынку.
Хацелася б зразумець, як гэты пазыў да самазьнішчальнага абнаўленьня ўзьнікае і ад чаго ён залежыць. Ці прычынаю тут палітычная ўлада ці нейкая больш глыбокая ўнутраная наканаванасьць, якая сядзіць у сутнасьці гораду.
Найбольш зразумелы, як на сёньня, адказ — у неадпаведнасьці гораду ягонаму статусу. Яшчэ Сыракомля ў мінулым стагодзьдзі казаў пра тыя самыя разбуральныя тэндэнцыі. Выходзіць, і тады Менск не дацягваў да статусу губэрнскага цэнтру, якім намінальна быў. У параўнаньні з Магілёвам або Віцебскам Менск відавочна прайграваў гэты статус. Ня тога, скажам так, духоўнага аб’ёму горад. Падзелены паміж польскім, жыдоўскім і расейскім культурнымі кантэкстамі, як зрэшты і ўсе нашыя на той час гарады, Менск, у адрозьненьне ад іншых, у кожным гэтым кантэксьце заставаўся павятовым цэнтрам, ня болей. Ён як бы распадаўся на гэтыя кантэксты, не ствараючы адзінага, буйнога. Паглядзіце на польскамоўныя асяродкі, дзе сустракаліся Манюшка і Дунін-Марцінкевіч і, скажам, на дзясяткі сынагогаў, дзе зусім асобна праводзіла час зусім іншая публіка, урэшце, уявіце сабе афіцыйны быт расейскага чынавенства — таксама замкнёнага ад астатніх. Паміж гэтымі пластамі няма ўзаемапранікненьня, гэта як бы зусім розныя гарады. І вось ужо абсалютна іншая сытуацыя — горад, у якім выходзіць “Мінскі лісток” з дэбютным Купалавым вершам. У сваю чаргу — нічога агульнага зь Менскам, апісаным у Купалавых “Тутэйшых”.
З усяго сказанага напрошваецца выснова. Менск не натхняе беларусаў да нацыянальнага жыцьця і не выхоўвае іх пакаленьне за пакаленьнем у пераемнасьці і любові да сваіх старых камянёў. Менск трэба дасьледаваць і вывучаць, заўсёды ў сьпешцы фіксуючы тое, чаго заўтра ня стане назаўсёды. Гэтак, як археолягі ў сьпешцы вывучалі замчышча перад наступам мэтро, або як Зянон Пазьняк раскопваў дамініканскі касьцёл, на месцы якога ўжо рабілі разьметку будаўнікі Палаца рэспублікі. Менск трэба фіксаваць, але ня трэба ўскладаць на яго надзею як на духоўную панацэю, якая раптам азорыць нас, неразумных беларусаў, цывілізаванаю думкай. Так ніколі не было і, мабыць, ня будзе. І зацыкленасьць на Менску, ад якога мы чагосьці чакаем, — гэта якраз адна з формаў нашага нацыянальнага і культурнага застою. Варта проста выехаць у беларускую правінцыю, каб зразумець, што наша сапраўдная сталіца духу разьлітая па ўсім целе краіны, тады як правінцыя — наадварот — сфакусаваная ў адной кропцы, у Менску.
У адным з папярэдніх нумароў я распавядаў пра Вільню, апісаную Ўладзімерам Жылкам, якая мусіць сьвяціць беларусам сваім прыцягальным сьвятлом. Як мара і як стымул для нацыі — жыць. Пасьля тых нататак адзін мой калега параўнаў Вільню, старую беларускую сталіцу, а сёньня сталіцу Літвы, з гарой Арарат, духоўным арыенцірам армян, які стаіць за армянскай мяжою, але з Арменіі відзён. Гэтак і Вільня зь Беларусі — відна.
Сяргей Паўлоўскі
