Уладзімер Ракіцкі:
«У Бялынічах была страшная гісторыя»
Перад самымі праваслаўнымі Калядамі ў беларускім друку прамільгнула паведамленьне пра тое, што прэміі «За духоўнае адраджэньне» атрымала чарговая група беларускае інтэлігенцыі. Сярод астатніх тут ёсьць і Ўладзімер Ракіцкі, вядомы беларускі мастак-рэстаўратар. Гэта першае ў гісторыі Беларусі дзяржаўнае прызнаньне творцы, які ахвяраваў свой талент на тое, каб ратаваць зь нябыту й ніштоства неацэнныя здабыткі нашае старасьвеччыны.
І ягонымі рукамі таксама былі альбо ўзноўленыя, альбо адкрытыя, альбо адрэстаўраваныя фрэскі ў Амсьціславе, Магілёве, Лошыцы, Пустынках, Бялынічах і найперш у Полацку, дзе яму належыць слава першаадкрывальніка самага старажытнага жывапісу Беларусі ў Спаса-Эўфрасіньнеўскай царкве. Таму першае нашае пытаньне, натуральна, было пра гэты помнік...
Уладзімер Ракіцкі: На тым дыплёме, які я атрымаў, намаляваны фасад тае царквы. Колькі яе ні малявалі, ніколі не патраплялі яе выявіць як сьлед. Яна то большая, то меншая... І кожны робіць гэта толькі ў адпаведнасьці са сваім уяўленьнем. Адпаведна з часам, з модаю ці асабістым густам. І ў гэтым ёсьць праблема рэстаўрацыі як уяўленьня пра тое, чаго няма... Сёньня рэстаўратар можа сказаць: вось гэтак было, і мы адновім усё гэтак. І робяць дасёньня гэтак. Але з досьведу працы ў Спасаўскай царкве мы ведаем, што было шмат рэканструкцыяў, напластаваньняў. Цяпер ізноў спрабуюць пачаць чарговую рэканструкцыю, але ніводзін з праектаў не вытрымлівае крытыкі, бо яны не адпавядаюць тым знаходкам, што ўвесь час адкрываюцца нам. І дакумэнтальна нельга пацьвердзіць ніводнае рэканструкцыі.
А між тым, Спасаўская царква ёсьць, і яе асяродзьдзе ніколі не зьмянялася. Вонкавы яе выгляд крыху зьмяніўся, але ўсе прапорцыі, закладзеныя яшчэ дойлідам Іаанам, засталіся. Засталася бязь зьменаў верхняя частка царквы, той славуты п’едэстал, які ўтрымлівае барабан. Упершыню ў сьвеце менавіта ў гэтай царкве былі вынайдзеныя й прымененыя гэтак званыя «какошнікі». І паводле гэтага ўзору пайшло разьвіцьцё ўсёй ўсходнеславянскай архітэктуры, ажно да XVII ст. І з гэтым трэба абысьціся ашчадна, а ня гэтак, як расейскі архітэктар ХІХ ст., Паўлінаў, які заклікаў надаць царкве бізантыйскі стыль. Старажытнае дойлідзтва — гэта толькі вапна. На вапне стаіць царква. Вялікі цуд, што яна захавалася. І другі цуд, што там захаваліся фрэскі. Працуючы над імі, я зьвярнуў увагу, што людзі вакол мяне гэтага не заўважаюць. Ім цяжка ў тое паверыць, уявіць... І тая плінфа, пра якую гаворыцца нават у «Жыціі Эўфрасіньні», што яе не хапала пры пабудове. Памаліўшыся, яна прачнулася, і ўсе пабачылі тую плінфу ў печах. Гэтая плінфа ўся захавалася. Папросту звонку яна затынкаваная, у сярэдзіне захаваўся жывапіс.
Гэта больш як 500 квадратных мэтраў. Адрэстаўраваны жывапіс барабана, парусоў і скуф’і. І там можна прачытаць усю іканаграфію пачатковага жывапісу. Там захаваліся апостальскі й прарочы шэрагі, арнамэнтальны пасак і чатыры эвангелісты на парусах.
«НН»: Як Вы паставіліся да тае прэміі, што адчулі?
Уладзімер Ракіцкі: Я ня ведаў, што мне будуць даваць нейкую прэмію! Пазванілі — прыяжджай! Я ня ведаў і ня ведаю, як да гэтага ставіцца. Праца нашая была карпатлівая й доўгая. І не лічу гэтую прэмію пэрсанальнай. Хачу гэта асабліва падкрэсьліць. Калі дзяржава адзначыла нашую працу — гэта заслуга ўсіх маіх паплечнікаў і памочнікаў, якія большую частку свайго жыцьця праводзяць сярод гэтага гістарычнага пылу, у якім знаходзяць вялікія каштоўнасьці. Сапраўдныя дыямэнты духу. Бо тое, што намі адкрыта — гэта сапраўды зьдзіўляе й радуе.
«НН»: Назавіце тады вашых калегаў, сяброў-паплечнікаў...
Уладзімер Ракіцкі: Іх многа. У нас свая творчая майстэрня Хадыкі Алега, дзе працуюць спадар Сарока, Мікалай Залатуха, Юры Маліноўскі. Вось зь імі мы й пачыналі рэстаўрацыю манумэнтальнага жывапісу. Перадусім галоўнае, што за чалавек працуе ў рэстаўрацыі. Якія абавязкі, які цяжар ён на сябе ўскладае. Наколькі шчыра ён ставіцца да сваёй працы. Вось Юры Маліноўскі адзін паехаў у Мсьціслаў і зрабіў рэстаўрацыю касьцёлу кармэлітаў! Гэта яго ўласная заслуга. Не было грошай, не было людзей, а ён узяў і зрабіў найперш дах над бажніцаю. Працуючы над помнікам, аддаеш частку свайго жыцьця, частку ўражаньняў, частку душы. Гэта неад’емна...
«НН»: Распавядзіце пра свае працы, дзе й на якіх аб’ектах вы тварылі...
Уладзімер Ракіцкі: Першы мой аб’ект я добра памятаю. Калі яшчэ вучыўся ў інстытуце, дык мяне запрасілі аднавіць пляфон у доме Якуба Коласа, столь у кабінэце. Да 90-х угодкаў з дня нараджэньня. З таго часу засталася байка, што у Азгурава Коласа на плошчы мусіў быць яшчэ капялюх — побач з паэтам ляжаць. Але на яго грошай не хапіла, бо яны пайшлі на той мой пляфон у Акадэміі Навук!
...Пасьля быў палац у Жылічах, пасьля кляштар брыгітак у Горадні, дзе мы аднавілі сграфіта па фрызе. За дваццаць дзён разам з Маліноўскім мы зрабілі тое сграфіта, анёльчыкаў. Трывае дасёньня. Тады Мсьціслаў... Гэта была цэлая эпоха! І там студэнтаў-манумэнталістаў гадавалі, на практыцы, сярод якіх быў і Валодзя Адамчык. Потым Магілёў быў, касьцёл Станіслава... У Слоніме сынагогу й касьцёл Андрэя рабілі. Гэта, вядома, праца цэлых калектываў. У Менску — у Лошыцкім палацы працавалі, у саборы Пятра і Паўла яшчэ працягваюцца работы.
«НН»: Я чуў нейкую неверагодную гісторыю пра бялыніцкі касьцёл, які дашчэнту зьнішчылі, а Вы пасьпелі адтуль зьвезьці росьпісы...
Уладзімер Ракіцкі: У Бялынічах была страшная гісторыя. Вось гэткімі днямі нас пасьля Новага году выклікалі туды. Там данішчалі ўнікальны велізарны сабор і кляштар кармэлітаў. Ён быў як цэлы горад... Мы хацелі пакінуць хоць гэтыя аскабалкі, закансэрваваць, як напамін. Але зруйнавалі. Заставалася руіна, і ў ёй выявілі старасьвецкія росьпісы. Хацелі ўсё зносіць, але, нешта пабачыўшы на сьценах, усё ж выклікалі нас. І вось мы паехалі туды ўзімку. Самае апошняе, што мы маглі зрабіць — гэта зьняць жывапіс са сьценаў ужо прысуджанага да зьнішчэньня помніка дойлідзтва. Мы той жывапіс уратавалі. Зьнялі яго з чатырох сьценаў і пляфону й пераходу. Там была такая цікавая лесьвіца, пераход ад кляштарных кельляў у сабор. Там былі гэткія сюжэты пераўтварэньня, як сон Якуба пра лесьвіцу ў неба — нясеньне Крыжа. Менавіта гэткія сюжэты, прыдатныя для выяваў па доўгім пераходзе, калі чалавек уздымаецца прыступка за прыступкай. І мы іх зьбераглі. Яны цяпер знаходзяцца ў закансэрваваным выглядзе. Пакуль іх немагчыма пабачыць. Але калі-небудзь усё гэта можна будзе аднавіць.
«НН»: Вы з уласнае ініцыятывы ўратавалі й росьпісы з манастыра ў Пустынках...
Уладзімер Ракіцкі: У Пустынках, сапраўды, мы знайшлі адзін цікавы росьпіс. Мы позьняй восеньню езьдзілі туды на роварах і тыдзень, а мо й болей, здымалі гэты жывапіс. Туды да нас прыяжджаў Уладзімер Караткевіч, дарэчы, і ў Амсьціслаў таксама... Цяпер фрагмэнты сьценапісу з Пустынак закансэрваваныя таксама.
«НН»: Ці праўда, што ў Менску, у 2-й гарадзкой бальніцы, былым базылянскім кляштары, былі знойдзеныя цікавыя росьпісы XVIII ст.?
Уладзімер Ракіцкі: Так, гэта праўда. Але йзноў я вяртаюся да пытаньня адказнасьці рэстаўратара. Ён вырашае, куды цяпер яму ехаць, а што і прапусьціць. Што ён у стане пабачыць, а дзе папросту не пасьпее. Вось калі йзноў прыйдуць рабочыя і будуць там аббіваць усё малаткамі, мы змушаныя будзем тое ратаваць. Як у саборы, што на Нямізе, як пачалі ўсё чысьціць, дык адкрыліся цудоўныя росьпісы. І цяпер нашая майстэрня працуе і там.
«НН»: Ці можна чакаць, што ня толькі ў той бальніцы, але і ў іншых былых кляштарах і касьцёлах Менску ды іншых гарадоў мы яшчэ можам знайсьці старасьвецкія фрэскі, росьпісы?
Уладзімер Ракіцкі: Вядома. Заўсёды кожны такі помнік можа зьберагаць у сабе ўнікальныя мастацкія творы. І трэба быць пільнымі, бо ніколі не вядома, што табе адкрыецца. На любым кроку, у любым месцы Беларусі можна знайсьці гэткі жывапіс. Галоўнае, хацець гэта ўбачыць... Яскравы прыклад — тая ж Спасаўская царква. Калі глядзіш на ўсю тую чарнату й напластаваньні, тынк, дык ня можаш нават памысьліць сабе, што там ёсьць нечуванае хараство... А яно ёсьць. Пачынаеш мыць, чысьціць, прамываць, і перад табою раскрываюцца дзівосы, гэткай мастацкай сілы малюнак, гэткай сілы колеры, што гэта бянтэжыць... Гэта й сапраўды так. Нібы ўсё дасьледавана, перагледжана. Можа гэтак і ёсьць у сьвеце, але ня ў нас. Мы толькі прыадчыняем той куфар, пакінуты нам продкамі. І мы, спадкаемцы, яшчэ доўга будзем адкрываць сваю спадчыну. І манумэнтальны жывапіс — гэта, бадай, найвялікшае з таго, што мы яшчэ адкрыем. Бо гэтыя сьцены захоўваюць і намоленасьць. І на іх напісаныя добрыя й кепскія рэчы з нашай гісторыі. І іх трэба чытаць.
«НН»: Багата, напэўна, зьнішчаецца пад час рэстаўрацыі, я маю на ўвазе пазьнейшыя слаі, якія могуць быць і цікавейшымі за першапачатковы?
Уладзімер Ракіцкі: І да таго жывапісу, што быў напісаны пазьней, мы ставімся зь вялікай пашанаю. Мы яго не счышчаем на падлогу, а расслойваем і пераносім па пластах на халсьціны й захоўваем. Бо ў нас вельмі шмат чаго было марна зьнішчана з абразоў і скульптуры, як здымалі слой за слоем, да гэтак званага «аўтарскага», а там нічога магло й ня быць. На вялікі жаль, гэтак у магілёўскім касьцёле Станіслава быў счышчаны ўнікальны жывапіс ХІХ ст. У мяне засталося колькі здымкаў. Існуе багата законаў, розных хартыяў, аднак усё ўпіраецца ў сумленьне й шчырасьць самога рэстаўратара. У ягоныя, калі хочаце, чыста рамесныя ўмельствы. Бо пракантраляваць мастака-рэстаўратара амаль немагчыма. Усё на ягоным сумленьні. Бяз розьніцы, у якой гэта дзяржаве. Бо мы працуем з гэткімі рэчамі, рэсурсамі, што не аднаўляльныя ў прынцыпе. Можна ачысьціць паветра й ваду, пасадзіць лес, а тое, што страчваецца ў нашай працы, — ня будзе адноўлена ніколі. І гэта вялікі цяжар адказнасьці.
«НН»: Як вы сталі рэстаўратарам?
Уладзімер Ракіцкі: Мая біяграфія ў чымсьці тыповая для мастака, які нарадзіўся ў сярэдзіне ХХ, мінулага стагодзьдзя. Нарадзіўся на Пружаншчыне. Нас у маці засталося чацьвёра дзяцей. Бацька заўчасна памёр. Школіўся па інтэрнатах. Мяне рана забралі ў інтэрнат Ахрэмчыка, як у нас у вёсцы казалі, «для адуронных дзяцей». Там маляваў. Пасьля ў 75-м скончыў мастацкі інстытут. Тады быў вялікі пад’ём у аднаўленьні нашае спадчыны. Была самаадданасьць, ахвярнасьць. З 82-га году я займаюся рэстаўрацыйнай справай. Але вучыўся і далей, стажыраваўся ад Рыму да Масквы.
Але я й малюю для сябе. Вось летась была мая выстава малюнкаў за 25 гадоў. І сёлета будзе таксама. Я наагул не лічу сябе рэстаўратарам, я — мастак. Я занепаконы некаторымі прафэсіяналамі. Ёсьць гэткі тэрмін «прафэсійны крэтынізм», і гэтага стану я баюся, ратуючыся маляваньнем для сябе.
«НН»: Распавядзіце, калі ласка, пра сваю беларускасьць...
Уладзімер Ракіцкі: Усё пайшло з майго дзяцінства. Калі гэта забываш, дык губляеш усялякія повязі ў гэтым сьвеце. На мяне найбольшы ўплыў зрабілі мае родныя дзязькі. Іх гісторыя, іх жыцьцё для мяне сталі ўзорам жыцьцярысу. Старэйшы зь іх — Уладзімер Шышко, сябра Рыгора Шырмы, рабіў скрыпачкі, складаў вершы. Ён вучыўся ў Віленскай Беларускай Гімназіі. У яго выкладаў Язэп Драздовіч. А ягонай каханаю была родная сястра Танка — Марыя Скурко. За сваю беларускасьць пасьля сядзеў. Другі, дзядзька Міхал, быў польскім вайскоўцам. Па памяці чытаў Міцкевіча. Прайшоў палон, лягеры. Але і ён ня страціў сваёй беларускасьці. Ад яго я спазнаў, што ёсьць прапорцыя. Ад мамы, Шышкоўны, у мяне засталіся ёю тканыя настольнікі, посьцілкі, покрывы. Я мяркую, што ўся архітэктурная й ткацкая тэрміналёгіі супадаюць, вынікаюць адна з адной. Калі я бачу тыя колеры, тыя ўзоры, што выткала мая мама, я разумею, што гэтае адчуваньне плястыкі й колеру не бярэцца зь ніадкуль. Да мяне гэтыя яе рэчы прамаўляюць — гэта і ёсьць ты, гэта і ёсьць тваё...
Гутарыў Сяргей Харэўскі
