Зара за Бугам
Польскі друк зноў, як у савецкія часы, стаў для нас прадметам зайздрасьці і захапленьня
Для пакаленьня нашых бацькоў польскi друк быў акном у iнтэлектуальны дабрабыт i свабоду. Калi савецкiя кнiгалюбы, здаўшы дзяржаве па 10 ц макулятуры з гектару, атрымоўвалi Пiкуля i Друона, людзi спрытнейшыя ды разумнейшыя папросту iшлi ў краму «Дружба» i замаўлялi там безьлiч твораў напаўзабароненай у нас сусьветнай лiтаратуры ў польскiм перакладзе i за сьмешныя цэны. У найгоршыя гады брэжнеўскага змроку можна было падпiсацца на першаклясныя па тых часах штотыднёвiкi Politykа i Kulturа (праўда, варшаўскую, не парыскую), якiя прыносiлi ў дамы нашых бацькоў крышачку сьвятла.
Ужо потым, напярэдаднi i пад час перестройки, улады паставiлi на гэтыя выданьнi такую цэну, што купляць iх нармалёваму чалавеку было немагчыма, i аматары вольнага духу цешылiся адно газэтай Zycie Warszawy. Найцiкавейшым у ёй быў аддзел прыватных аб’яваў, зь якога можна было даведацца, што нехта прадае бэтонамяшалку цi цырульню на 14 пасадачных месцаў. У тую эпоху савецкiм людзям здавалася неверагодным, што прыватная асоба ў сацыялістычнай краіне можа валодаць гэткай маёмасьцю цi мець грошы на тое, каб яе набыць.
Прайшло шмат гадоў, i цяпер у госьцi да менчукоў прыехалi тыя людзi, хто рабiў дзяржаўны штотыднёвiк Kulturа i стаяў ля калыскi дэмакратычнае польскае прэсы. Нашая сустрэча зь iмi адбылася ў рамках беларуска-польскага сэмiнару «Разьвiцьцё незалежнай прэсы ўва ўмовах сацыяльных, эканамiчных i палiтычных трансфармацыяў», што праходзiў у Менску 12—13 траўня. Сярод нашых гасьцёў пераважную колькасьць складалi журналiсты Gazety Wyborczej — найпапулярнейшага штодзённага выданьня ў сучаснай Польшчы, якое паўстала ў вынiку дамоўленасьцяў памiж уладай i апазыцыяй пад час славутага «Круглага стала» ў 1989 годзе.
Gazeta Wyborcza пачыналася з 8 старонак iнфармацыi, з татальнай адсутнасьцi грошай i ўласных сродкаў вытворчасьцi. I памяшканьне, i друкарскiя магутнасьцi, i паперу трэ было пазычаць у дзяржавы, расплочваючыся за іх гатоўкаю. Што горш, «Салiдарнасьць» па-ранейшаму лiчыла GW сваiм баявым лiстком i дамагалася ад яе прапагандысцкiх паслугаў. Але ўсё вырашылі гіганцкія амэрыканскія інвэстыцыі ў газэту.
Цяпер у газэце болей за 100 старонак, i яна выходзiць у 19 рэгiянальных аддзяленьнях, якiя прыстасоўваюць агульнанацыянальную форму да мясцовых патрэбаў i выпускаюць дадаткi зь лякальнай iнфармацыяй. Яна мае наклад 500 000 асобнiкаў i ў дзесяць разоў болей чытачоў. Бо той, хто купляе газэту ў панядзелак дзеля тэматычнай укладкi «Праца», наўрад цi будзе купляць яе ва ўторак дзеля «Бюро» i «Кампутару», а тыя, хто чытае газэту ва ўторак, ня будуць купляць яе ў сераду, калi гiт — гэта тэматычныя ўкладкi «Дом» i «Нерухомасьць». Так Gazeta Wyborcza сталася прыбытковым камэрцыйным праектам, прычым амаль 80% ейных прыбыткаў паходзяць ад рэклямы i толькi 20% — ад продажу.
Сярод тых, хто прыехаў у Менск, журналiстка Тэрэса Тараньска, аўтарка сусьветнавядомай кнiгi «Яны». Калiсьцi Тараньска працавала ў згаданай ужо Kultury, аднак у самы дзень абвяшчэньня «стану военнэго» ўсе «iнтэлiгенцкiя» штотыднёвiкi разагналі, i яна засталася бяз штатнай працы — вольная i шчасьлiвая. I, каб не згубiць адчуваньня прыналежнасьцi да журналiсцкай прафэсіi, пачала пiсаць кнiгу, якая складалася з размоваў з былымi камунiстамi — тымi, хто будаваў пасьляваенную Польскую Народную Рэспубліку.
Тэрэса Тараньска паразмаўляла з усiмi былымi знакамiтасьцямi камунiстычнае пары. Яна прыходзiла да iх па 20 разоў — i зусiм не для таго, каб абвiнавачваць іх альбо зь iмi спрачацца, а толькi каб зразумець, чаму яны працавалi на гэтую iмпэрыю зла. Журналiстка не хавала ад іх сваiх поглядаў. Сярод 30 яе суразмоўцаў быў Якуб Берман — той самы чалавек, якi адказваў у камуністычным палiтбюро за бясьпеку, iдэалёгiю i культуру i займаў у пасьляваеннай польскай гiерархii другое месца пасьля Ўладыслава Берута. Дарэчы, Берут, iмём якога дагэтуль называецца адна зь менскiх вулiцаў ля Кальварыі, у свой час актыўна супрацоўнiчаў з гiтлераўцамі. У 1939 годзе ён уцёк з Варшавы на ўсход, працаваў у Беластоку ў польскамоўнай газэце Czerwony Sztandar, а пад час акупацыi быў буйным чыноўнiкам палiцыйнай адмiнiстрацыi ў Менску.
Старыя камунякі ахвотна зь ёю размаўлялi, упэўненыя, што «праклятая апазыцыянэрка» нiколi ня давядзе справы да друку. Рэлiкты былога ладу прамаўлялi ў будучыню; яны лiчылi, што гэта iхняе астатняе слова, i намагалiся апраўдаць сваё жыцьцё. Напачатку Тараньскай здавалася, што акурат яны i ёсьць тымі жудаснымі i дурнымі «Імі», якiя стварылі чорна-белы сьвет «пэнээру». Пазьней яна зразумела, што з чалавека можна зрабiць любое быдла, па-майстэрску дазуючы страх, тартуры, фiзычныя i псыхiчныя зьдзекi.
Камунiстычныя монстры самі баялiся да апошняй хвiлiны свайго жыцьця. Берман прыцiшаў голас, адказваючы на пытаньне, як складвалiся стасункi ў сталiнскiм палiтбюро. А жонка трэцяга чалавека ў дзяржаве, Юлiя Мiнц, баялася выказаць якiя-любя крытычныя меркаваньнi пра сталiнскую сыстэму. Кожны зь яе суразмоўцаў выгароджваў сябе, аднак абліваў брудам сваiх былых таварышаў.
I ўсё гэта засталося ў кнiзе, якую надрукавалі найперш у падпольлi, а вельмі хутка пераклалі на многiя мовы — неўзабаве яна стала сусьветным бэстсэлерам. Цiкава, што роўна праз 10 гадоў Тэрэса Тараньска апублiкавала другую сваю кнiжку — «Мы», пра элiту «Салiдарнасьцi» празь пяць гадоў пасьля яе прыходу да ўлады.
Чаму маглi нас навучыць гэткiя людзi, як панi Тэрэса? I чаму маглi нас навучыць удачлiвыя журналiсты з Gazety Wyborczej? Перш за ўсё яны хацелi ўзброiць нас практычнымi мэтадамi пашырэньня кола чытачоў. Але вельмi хутка высьветлiлася, што нашыя госьцi — папросту дзецi процi «Вечернего Минска». Зь першаадкрывальнiцкiм полымем у вачах яны раiлi нам друкаваць расклад чыгункi i вынiкi рэйдаў па прадуктовых крамах (i вось вам найсьвяжэйшая iнфармацыя: зь дзесяцi яек, якiя я купiла 12 траўня ў гастраноме на Кальварыйскай, дом 3, чатыры былi пратухлымi).
Калi журналiсты GW распавядалi нам, як яны правозiлi праз польска-нямецкую мяжу адзiн грам урану, каб праверыць шчыльнасьць дзяржаўнага кантролю за радыёактыўнымі рэчывамі, у памяцi адразу ўсплыў Шарамет. З той толькi рознiцай, што польскiя службы бясьпекi ў гэтай сытуацыi пакаралi мытнiкаў, а не журналiстаў.
А вось дэталі бiяграфiяў нашых польскiх сяброў, а таксама некаторыя факты з гiсторыi падпольнага друку ўразiлi беларускiх удзельнiкаў сэмiнару значна болей, чымсь тэарэтычныя развагi пра прафэсійнасьць дэмакратычнага друку.
Што вы думаеце, напрыклад, пра журналiстку з прэстыжнага штотыднёвiка, якая ў чэрвенi 1979 году, не спалохаўшыся пагрозы звальненьня з працы, паехала суправаджаць Папу Рымскага Яна Паўла II у ягонай першай паездцы па краiне? Гэта было «сьцiсла забранёна», акрэдытацыю атрымаў толькi галоўны рэдактар i сакратар парткаму. Але журналiстка, анiкому нiчога не сказаўшы, адправiлася за Папам у Кракаў. Вярнуўшыся ў рэдакцыю празь 10 дзён, уцякачка даведалася, што і двое зь ейных калегаў таксама паехалi за Папам. Прычым усе яны засталiся на сваiх пасадах.
Зрэшты, нядоўга. Бо па абвяшчэньнi ваеннага становiшча быў выдадзены загад, паводле якога ўсе журналiсты мусiлi прайсьцi спэцыяльную атэстацыю. Па сутнасьцi, гэта была праверка палiтычнай ляяльнасьцi. I можаце сабе ўявiць: 300 чалавек з 10000 журналiстаў, якiя працавалi ў афiцыйным друку, увогуле адмовiлiся ад атэстацыi. Многiя зь iх напiсалi тлумачэньнi, што яны лiчаць гэткую атэстацыю формай прыгнёту i зьнявагi. Усе гэтыя людзi сьвядома выбралi долю беспрацоўнага — цi, дакладней кажучы, бескарысьлівага працаўнiка падпольнага друку. Бо толькi нашмат пазьней iм сталi плацiць дапамогу ў памеры сярэдняй зарплаты.
Калi ўсё гэта ведаеш, ужо не здзiўляесься, што пры канцы 1980-х «Салiдарнасьць» налiчвала 10 мiльёнаў сяброў, а найбуйнейшыя з соцень падпольных выданьняў, якiя дзейнiчалi ва ўмовах поўнай кансьпiрацыi, мелi наклад ад 40 000 да 100 000 асобнiкаў.
Вось такi ў нас атрымаўся «ўрок польскае». Урок польскае — урок свабоды.
Юлiя Андрэева
