Васіль Быкаў:
«Я заўсёды цешуся, калі не збываюцца мае прагнозы»
Народны пісьменьнік Беларусі Васіль Быкаў адказвае на пытаньні карэспандэнтаў «НН»
— Мы з Вамі сустракаемся ў Бэрліне. Як Вы тут апынуліся, што Вы тут робіце?
— У наш час трапіць куды-небудзь даволі проста. Былыя межы распаліся, і хаця ёсьць, канечне, пэўныя цяжкасьці, але, тым ня меней, можна выехаць куды заўгодна нават зь Беларусі. У Бэрлін я прыехаў узімку на запрашэньне нямецкага ПЭН-клюбу, мне была выдзеленая стыпэндыя, і я працаваў у Доме творчасьці ў Вэпэрсдорфе, кілямэтраў 70 на поўдзень ад Бэрліна. Я працаваў там усю вясну, працую і цяпер.
— Перад гэтым год Вы жылі ў Фінляндыі. Вядома, што дачыненьні паміж Вамі і цяперашняй беларускай уладай складаюцца не найлепшым чынам. Ці можна лічыць Ваш выезд пэўнай палітычнай квазі-эміграцыяй?
— Я ўпэўнены, што кожны чалавек павінен жыць дома, тым болей – пісьменьнік, бо толькі дома родныя куткі жывяць ягоную творчасьць. Але гэта ў ідэале. На жаль, у наш час сьвет уладкаваны кепска дзеля таго, каб жыць дома. Часам даводзіцца пакідаць Радзіму і шукаць прыстанку недзе далёка ад яе. Так атрымалася і ў мяне. Умовы, якія ўтварыліся ў Беларусі, вельмі кепска дапасаваліся да літаратурнай, мастацкай творчасьці. Пасьля даволі доўгага пэрыяду калі не барацьбы, дык пратэсту, я быў змушаны зьехаць спачатку ў Фінляндыю, а цяпер — у Нямеччыну. Але я не хацеў бы, каб гэта разглядалася як эміграцыя, гэта, хутчэй, творчая камандыроўка.
— У чым выражалася для Вас нязручнасьць жыцьця ў Беларусі?
— Для творцы ў Беларусі склаўся цяпер вельмі цяжкі клімат, у першую чаргу, палітычны. Што датычыць асабіста мяне, напрыклад, дык пачаўся перасьлед прапагандысцкага характару ў тэлевізіі, у афіцыйным друку. Паводле прапаганды, я зрабіўся ня толькі кепскім пісьменьнікам, але і шалёным нацыяналістам, які марыць адабраць у Польшчы Беласточчыну, а ў Расеі – Смаленск. Вы пасьміхаецеся, але ў выніку гэтай кампаніі я згубіў некаторых сваіх сяброў з колаў расейскай дэмакратыі, хаця раней быў зь імі досыць блізкі. Яны паверылі прапагандзе. Але й наогул, беларуская літаратура цяпер трапіла ў вельмі цяжкія акалічнасьці з тае прычыны, што дыктатар прыватызаваў усе паліграфічныя сродкі, узнавіў нагляд над культурай. Пачалося вынішчэньне беларускай мовы, беларускай культуры, і жыць там, асабліва калі мець на ўвазе нейкую творчасьць, стала проста немагчыма. Мне і так пашанцавала – большасьць маіх калегаў, ды й ня толькі дзеячоў культуры, а наогул — людзей ня мае такой магчымасьці некуды зьехаць. Усё насельніцтва знаходзіцца ў стане пэрманэнтнай палітыка-эканамічнай крызы.
— У часы камунізму культура, літаратура была перасьледаваная ў імя нейкай утапічнай ідэалёгіі. У імя чаго цяпер, пасьля падзеньня савецкай імпэрыі, рэпрэсуецца ўсё беларускае?
— Пры савецкай уладзе бальшавікі таксама не былі сябрамі нацыянальнай культуры і літаратуры, мэтай для іх была інтэграцыя ў аднамоўным Савецкім Саюзе. Але яны мусілі, у прапагандавых мэтах, дапускаць пэўнае разьвіцьцё нацыянальных культураў. Калі памятаеце, была такая формула: культура нацыянальная па форме і сацыялістычная па зьмесьце. Тады ў творцаў былі яшчэ нейкія магчымасьці, хаця, канечне, вельмі абмежаваныя, і ў рамках цэнзуры. Але з усталяваньнем новага дыктатарскага рэжыму і тыя маленькія магчымасьці, якія мела нацыянальная культура, літаратура, тэатар, выяўленчае мастацтва, былі страчаныя, былі зьнішчаныя гэтым рэжымам. Самае страшнае, што цяпер перажывае Беларусь – гэта мэтанакіраванае, пасьлядоўнае, брутальнае вынішчэньне беларускай мовы. А мова, як вядома, у кожнай нацыі – гэта падстава нацыянальнай культуры, таму менавіта мова і вынішчаецца перш за ўсё. Пасьля вынішчаецца нацыянальная літаратура, нацыянальны жывапіс, нацыянальны тэатар і ўсё астатняе. Гэта робіцца ў кантэксьце галоўнай мэты, якую ставіць рэжым – рэінтэграцыі Беларусі ў склад Расейскай імпэрыі. А ў імпэрыі, як вядома, павінна быць адна вера, адна мова і адна ўлада.
І першай ахвярай у рамах гэтай брутальнай задумы падае культура. З культурай можна расправіцці паліцыйнымі мэтадамі, што і адбываецца ў Беларусі.
— Наколькі рэальныя, на Вашу думку, пляны наконт рэінтэргацыі Беларусі?
— Мяркуючы па тым, як яны выконваюцца, даволі рэальныя.
— Атмасфэра пэсымізму выразна адчуваецца ў Вашай кнізе «Сьцяна», у аповедзе з аднайменнай назвай. Гэты пэсымізм – гэта папярэджаньне для чытача: «асьцярожна, так можа здарыцца» ці, хутчэй, прадказаньне? Вы сапраўды так чорна бачыце будучыню?
— Мушу сказаць, што пэсымізм, культурніцкі і ня толькі – гэта мэтафізычная рыса беларускага этнасу. Хаця этнас існуе дагэтуль, аднак у ягонай гісторыі, за выключэньнем некаторых пэрыядаў (маю на ўвазе Вялікае Княства Літоўскае), проста не было чагосьці, што давала б спадзеў на аптымізм.
Пэрыяды мяняліся, але кожны новы быў горшы за папярэдні. Тое самае мы назіраем і цяпер, калі азірнуцца на гісторыю, ад канца 18 ст., калі Беларусь была далучаная да Расейскай імпэрыі. Відаць, нейкія гістарычныя моманты не спрыялі адраджэньню беларускай дзяржавы, нягледзячы на ўзбройныя паўстаньні на працягу 19-20 ст., нягледзячы на абвяшчэньне БНР у 1918 г. Гэтая неспрыяльнасьць доўжыцца дагэтуль, і гэта зьяўляецца крыніцай майго асабістага пэсымізму.
— Тым ня меней, творчая эліта ў Менску гаворыць па-беларуску, па-беларуску выдаюцца газэты, часопісы, кнігі. Усё сапраўды вартае і мастацка каштоўнае ствараецца ў Беларусі па-беларуску. Здаецца, гэты працэс адраджэньня і самаідэнтыфікацыі ідзе ўвесь час, і ідзе ў добрым кірунку.
— Гэты «добры кірунак» вызначыўся не ўпершыню, даволі часта ён узьнікаў, але заканчваўся заўсёды катастрофай. І можа, самая вялікая катастрофа гэтага «добрага кірунку» адбылася вось цяпер, калі, здавалася б, была ўжо афіцыйна, юрыдычна абвешчаная незалежная, сувэрэнная дзяржава – Рэспубліка Беларусь, зь яе ўрадам, сьцягам, уладай. І раптам гэты кірунак быў страчаны, усё скончылася абсалютнай паразай. Усё было абвергнута, да таго ж абвергнута ня сілай, а элітнай здрадай, таму што дзяржаўныя эліты здрадзілі народу, здрадзілі нацыянальным інтэрэсам і ўзялі курс на ліквідацыю беларускай незалежнасьці.
— А ці ня думаеце Вы, што такія былі рэальныя прапорцыі сілаў? Абвяшчэньне незалежнасьці адбылося пасьля путчу ў Маскве, беларусы не змагаліся за сваю сувэрэннасьць. Магчыма, гэта здарылася трошкі «навырост», а тоеснасьць беларусаў толькі пачынае паволі, зь цяжкасьцю будавацца?
— Прыгадаю, што парадаксальна, але распалася імпэрыя якраз у Беларусі, у Белавескай пушчы. Але насамрэч, паколькі адбылося ўсё даволі авантурна, спантанна і нечакана, канечне, ні Беларусь, ні Расея, ні Ўкраіна ды й іншыя не былі гатовыя да сувэрэннасьці. Выключэньнем былі прыбалты і некаторыя ўсходнія рэспублікі. Самае галоўнае, што не была гатовая і не пагадзілася з распадам савецкай імпэрыі наша камуністычная эліта. Іншай улады не было, а гэтая ўспрыняла распад варожа: адразу пачаліся супрацьдзеяньні, пачаўся сабатаж, і, нягледзячы на высілкі патрыятычных сілаў, замацаваць сувэрэннасьць у Беларусі не ўдалося. Бальшавікі паставіліся да яе варожа, а народ таксама не праявіў гатоўнасьці — і ў выніку мы маем абсалютную паразу.
— У 1990 годзе Вы пісалі, што «мусіць, кожнае грамадзтва павінна прайсьці наканаваны яму лёсам шлях да дэмакратыі, пераскочыць цераз які нікому ня дадзена».
— Тады я так думаў. Я думаў, што гэта будзе доўгі шлях, але шлях паступальны, які пасьлядоўна будзе прыносіць нейкія дэмакратычныя здабыткі. Цяпер, аднак, аказалася, што перамаглі тыя народы, якія ня доўжылі гэты шлях, а раптам «увялі» дэмакратыю. Як, напрыклад, балты. А тыя, хто спазьніўся, хто ня змог зрабіць гэта хутка, наогул паставілі пад пытаньне ўсю сваю дэмакратычную будучыню. Гэта адносіцца да Беларусі, да Ўкраіны, таксама і да Расеі. Пэрспэктывы дэмакратыі ў нас вельмі цьмяныя.
– Бываючы ў Менску на дэманстрацыях, бачачы твары моладзі, мы пераконваемся, што як рака, якая цячэ пад зямлёй, працэс набыцьця тоеснасьці ў беларусаў трывае і ідзе, хаця і ва ўкрыцьці.
— Я хацеў бы, каб так было. Але, можа, справа ў веку — вы значна маладзейшыя за мяне, таму ў вас і аптымізму болей. А мой аптымізм ужо на зыходзе. Аднак не хаваю, што мне хочацца, каб мой пэсымізм як мага болей абвяргаўся жыцьцём і гісторыяй. Я заўсёды цешуся, калі не збываюцца мае прагнозы.
— Калі ўлады забаранілі выхад «Сьцяны», беларускія чытачы самі арганізаваліся, знайшлі грошы і надрукавалі кнігу. Значыць, ім было гэта патрэбна, каб «Сьцяна» выйшла спачатку па-беларуску, а цяпер – і па-польску. Ці ня ёсьць гэта для вас крыніцаю аптымізму?
— Гэта адзіночны выпадак, зь якога нельга рабіць нейкія высновы на тэму беларускага пісьменьніцтва. Беларуская літаратура знаходзіцца ў крытычным стане, і не таму, што бракуе таленавітых аўтараў і добрых тэкстаў, а ў выніку палітыкі ўладаў, якія імкнуцца замяніць усё беларускае расейскім. Ці можна ўявіць сабе страшнейшую катастрофу для нацыянальнай культуры? Аб’ём гэтай трагедыі большы за чарнобыльскую бяду, бо Чарнобыль закрануў толькі адну пятую тэрыторыі Беларусі, а моўная палітыка існуючага рэжыму пануе ва ўсёй краіне. Намаганьні незалежных выдавецтваў і асяродкаў ня могуць істотна зьмяніць гэтай сытуацыі. Вось вам прыклад: у 80-х гадах 6 тамоў маіх твораў выйшлі накладам 76 тысячаў экзэмпляраў — у такіх колькасьцях друкаваліся тады беларускія кнігі. А «Сьцяна», выдадзеная ў 1998 годзе дзякуючы ініцыятывам чытачоў, мела наклад толькі 750 экзэмпляраў*.
— У часы сацыялізму выдавецтвы трымаліся на буйных дзяржаўных датацыях, а «Сьцяна» зьявілася безь ніякіх датацыяў, дзякуючы грамадзкай ініцыятыве.
— Гэта праўда, дзяржаўныя датацыі скончыліся. Але і людзі, жывучы ў стане пэрманэнтнага эканамічнага крызу, змагаючыся зь цяжкасьцямі жыцьця, увогуле перасталі купляць кнігі. А гэта, у сваю чаргу, пагаршае сытуацыю на выдавецкім рынку.
— А што Вы думаеце пра новыя літаратурныя ініцыятывы, у прыватнасьці – пра часопіс «АРХЭ»?
— Мае густы досыць кансэрватыўныя, і гэта, хутчэй, літаратура не для мяне. Але аб’ектыўна я разумею неабходнасьць паўстаньня і такіх жанраў беларускай літаратуры як мадэрнізм і постмадэрнізм. Калі гэтага няма, калі нейкая зь нішаў застаецца пустой, значыць, літаратура не разьвіваецца, а тады няма падставаў для гарманічнага існаваньня культуры.
— Якія газэты Вы тут чытаеце?
— Чытаю «Нашу Ніву», мне дасылаюць. І мушу сказаць, што гэта, хіба, адзіная беларуская газэта, якая спалучае тры даволі неспалучальныя моманты: па-першае, яна выходзіць на клясычнай беларускай мове, на тарашкевіцы, па-другое, трымае даволі высокі літаратурны ўзровень і па-трэцяе, яна вытрымлівае незалежна-дэмакратычную лінію, што вельмі важна.
— Цяпер у Менску існуе беларускамоўнае асяродзьдзе – сярод мастакоў, музыкаў, журналістаў, літаратараў. У іх нараджаюцца дзеці, матчына мова для якіх – беларуская. Што іх чакае? Дзе ёсьць у будучыні месца для беларускай эліты?
— Я паўтаруся: ключавы гістарычны момант для кожнай нацыі – гэта нацыянальны сувэрэнітэт і свая дзяржава. У гэтым заключаныя адказы на ўсе балючыя пытаньні. Калі ёсьць незалежнасьць – зьяўляюцца аб’ектыўныя ўмовы для разьвіцьця нацыянальнай культуры, калі ж гэтага ня будзе, калі Беларусь зробіцца чарговай правінцыяй Расейскай імпэрыі – вельмі хутка ня будзе нічога. Ня будзе беларускай культуры. Для мяне гэта абсалютна ясна, таму што слабая беларуская самасьвядомасьць і ня вельмі моцная беларуская культура ня вытрываюць той навалы масавай культуры, якая насоўваецца з Захаду, і дзяржаўніцкай таталітарнай русыфікацыйнай хвалі, што ідзе з Усходу.
Гутарку вялі Вольга Гардзейчык
і Войцех Мазярскі,
пры спрыяньні «Gazety Wyborczej»
Бэрлін 29.05.2000
*Васіль Быкаў называе першы наклад «Сьцяны». Другі быў гэткага ж аб’ёму. Кніга разышлася хутка, але попыт на яе застаецца.
