Забытыя адрасы
ЛЮЦІНКА
Зьміцер Бартосік
Калі сёньняшнім днём хочаш напоўніцу адчуць, у якой краіне жывеш і да якога народу належыш, трэба пакінуць мітусьлівы і пыльны горад. Асабліва калі гэты горад — Менск, адкуль многія тысячы людзей вырываюцца на вёску, а фактычна — у Беларусь. Кантраст тэмпаў, настрояў, клопатаў уражвае. Беларуская вёска паступова вылузваецца з парэштак калгаснага прыгону і акрыйвае душою. На пытаньне «як жыцьцё» тут вельмі часта адказваюць — цудоўна. Беларускі селянін не згадае за ўсю сваю гісторыю часу, калі б жылося яму гэтак добра. Напэўна, нешта падобнае было ў атмасфэры краю гадоў 200 таму. Сапраўдная ідылія, калі няма беднасьці і над душой не стаіць фактычна ніякая ўлада. Найлепей спраўдзіць гэткае параўнаньне ў той вёсцы зь якой сто пяцьдзесят гадоў таму Дунін-Марцінкевіч пісаў сваю Ідылію.
У 1840-м годзе калескi рэгiстратар зь Менску, якi выйшаў у адстаўку, набыў сабе фальварак. Наўрад цi ён марыў пра сур’ёзную кар’еру пiсьменьнiка. Пiсаў дзеля свайго задавальненьня. Ставiў зь сялянамi спэктаклi.
Дзiўна, у каго зь менчукоў я ні пытаўся — нiхто ня мог растлумачыць дакладна, як жа тая вёска называецца. Хто казаў Люцiнка, хто — Люцынка. Але варта збочыць зь Вiленскай трасы на Пяршаi, вам любы падкажа дарогу на Люцiнку. Увогуле, едучы туды, я не настройваў сябе на нейкiя адкрыцьцi. Усё ж мiнула паўтары стагодзьдзі! Але, як аказалася, дарэмна. Беларускiя вёскi нiколi не зьбяднеюць на скарбы.
Цуд пачаўся адразу ж на фундамэнце былога пiсьменьнiцкага дому. Уявiце сабе зялёны пагорак, якi сканчаецца каменнымi прыступкамi. Побач зь якiмi ляжыць вялiзны белы камень. Чым ня месца для скарбу? Вось, што пiсаў Марцiнкевiч:
«Калi я набыў маленькi фальварак Люцiнку, пры аглядзе яго зацiкавiла мяне перш за ўсё мясцовасьць, — дзеля гэтага стараўся я ад старых людзей, якiя здаўна тут жывуць, дапытацца, цi ня мае яна гiстарычных паданьняў — i амаль у адзiн голас мне расказвалi, што тут менавiта знаходзiўся калiсьцi, у старажытныя часы, езуiцкi кляштар з храмам божым i што ў час нашэсьця швэдаў, за Карлам ХII, кляштар гэты разам з касьцёлам ператвораны быў у груд друзу, а манахi былi замучаныя адзiна за тое, што не хацелi паказаць месца, дзе iмi былi схаваны касьцёльныя скарбы — i так тыя скарбы i да гэтага часу яшчэ знаходзяцца недзе ў зямлi».
Пакуль я, уражаны настолькi нечакана жывымi дэкарацыямi, блукаў па падмурку, перад мною вырас мiлiцэйскi маёр з кабурой. I чалавечым голасам на чалавечай мове запытаўся: «Што гэта Вы тут, малады чалавек, робiця?» Сапраўды, нейкая зачараваная мясьцiна, — падумаў я, разглядаючы ласкавага беларускамоўнага мянта. Той, мiж тым, крыкнуў убок: «Марцiнкевiч, хадзi сюды!» Цяпер я б ужо нiчому не зьдзiвiўся.
Марцiнкевiч аказаўся насупленым мужыком, гаспадаром суседняга дому. Ну, вядома, на маё «арыгiнальнае» патаньне, цi ня родзiч ён Вiнцэнту Iванавічу, адказаў няпэўна. Пераканаўшыся, што я ня злодзей, мужыкi пайшлi па сваiх люцінскiх справах. А я колькi часу стаяў, гледзячы на маляўнiчы пэйзаж, якi мала зьмянiўся ад часу напiсаньня гэтых радкоў:
Дом стаiць на пагорку — лес вокал, алешнiк,
Сад за домам, а ў садзе — iгрушы, чарэшнi.
З ганка ступiш i бачыш — лес воддаль, ялiны...
Дзелiць лес напалам стужка сiняй Люцыны...
Невялiчкая рэчка, ды рыбы ў ёй поўна,
А пры рэчцы — крынiца з вадою цудоўнай.
Зьлева, быццам дыван, луг стракаты квiтнее,
А на лузе бярозка там-сям зелянее...
Ну, канечне, лес адступiў, крынiчка зарасла травою, перакрытая плацiнаю Люцына стала возерам. Але не парушаная iдылiя. Якi дальнабачны чалавек быў гэты Дунiн-Марцiнквiч, што прамяняў Менск на Люцiнку. Цi, можа, гэта сама Люцiнка натхнiла менскага чыноўнiка на напiсаньне «Iдылii». Iдэальнай моваю. Калі сядзіш на падмурку Марцiнкевiчавага дому, каля вялiзнага, карэннага пня, што застаўся ад пiсьменьнiкавай лiпы й аглядаеш навакольле, такiмi далёкiмi й дробнымi выглядаюць нашы сёньняшнiя праблемы. Усе гэтыя лукашэнкi, абсе, кангрэсы-хартыi. I ўсё астатняе, што пройдзе-прамiльгне, а тут па-ранейшаму будзе ўсё той жа iдэальны беларускi краявiд. Агучаны крыкамi пеўня, сьмехам хлопчыкаў, што ловяць рыбу ў Люцыне, i iдэальнаю моваю. Не лiтаратурнаю, а жывою. Нават блакiтны камуфляж маёра, што iшоў па дарозе са сваiм сябрам, нiколькi не псаваў краявiду. I як тут, скажыце, ня жыць вечнасьцю? I ня быць аптымiстам? I адарваць адсюль можа, бадай, толькi паўстаньне.
Колькi, дарэчы, ні глядзеў я на фотапартрэт люцiнскага драматурга, заўжды лавiў сябе на думцы, што гэтага чалавека вельмi лёгка ўявiць у сёньняшнiм часе — замянi жупан паўстанца на звычайны швэдар цi якi пiнжак. Таму я й спынiўся ў Першаях на зваротным шляху каля адной хаты, гаспадар якой, проста неверагодна падобны на той партрэт, корпаўся ў сваiм гародзе. Але мiстыка толькi пачыналася.
Мiкола Ганчарык, як адрэкамэндаваўся мне двайнiк Марцiнкевiча, былы настаўнiк. Сёньня ён на пэнсii, i займаецца творчасьцю. Стварыў у Першаях тэатар, дзе ставiць марцiнкевiчавы ды свае ўласныя п’есы, з посьпехам гастралюючы па навакольлi.
Увайшоўшы ў хату, я аслупянеў. За сьцiплым мурам непрыкметнага дому хавалiся шляхецкiя пакоi. Старадаўнi раяль, камiнны бронзавы гадзiньнiк, мармуровае бюро, дубовыя разныя шафы, поўныя фалiянтаў, i безьлiч карцiн. «Зьбiраю тое-сёе цiкавае», — патлумачыў мне гаспадар на мой нямы запыт. I паведаміў такую гiсторыю:
— Мне пашчасьцiла знайсьцi дакумэнты такiя... для напiсаньня «Пiнскай шляхты». Адно гумно там разьбiралi калхознае i — у шуле... Добрая папка была. Як устанаўлiвалi дваранства, шляхта мясцовая абсалютна ня мела магчымасьцi устанавiць сваё дваранства. Там судовыя справы былi! I як аддаў аднаму чалавеку... дык цяпер i ня ведаю... дзе i што. А гэта была б па Дунiну Марцiнкевiчу вялiкая рэвалюцыя. Суседзi судзiлiся. Ён назваў — пiнская, а насамрэч — менская. Усё ягоныя суседзi. Цымэрманы, Сапоцькi, Крэйчманы. Усё судзiлiся паміж сабой. Гэта быў вельмi цiкавы матэрыял. I дзе ён дзеўся? Гэта была б сэнсацыя ў лiтаратуры беларускай...
Калi зь Люцінкi паехаць у бок Ракава, дык за вёскаю Падневiчы можна заўважыць ля самай дарогi парослы лесам пагорак. Празь зелянiну дрэваў прагляне каталiцкая каплiчка й крыжы. Падымецеся да каплiчкi. Побач зь ёю вы знойдзеце магiлу Вiнцэнта Дунiна-Марцiнкевiча. Ня менскага чыноўнiка, кiм быў пры жыцьцi. А беларускага клясыка. Кiм застаўся. Я шмат бачыў магiл, але такой не прыгадаю. Нiводнага чалавека навокал, толькi дарога, што хаваецца ў лесе, неба над касьцёльнымi крыжамi, ды родная, прыгожая зямля. У якую тут, па сканчэньнi жыцьцёвай працы, легчы — пачэсна. Зiрнiце на краявiд, што адкрываецца з пагорку. Калi вы чалавек не абыякавы да гэтай зямлi, вас ня будзе болей мучыць пытаньне — у чым жа сэнс жыцьця й сьмерцi. Далiбог, не ў схаваных стагодзьдзе таму i скрадзеных учора доказах вашага «дваранства».