Гары і Гарэцкі
У Вільні адкрылі мэмарыяльную дошку на доме, дзе правёў маленства францускі пісьменьнік Рамэн Гары
Надоечы ў Вільні зьявілася яшчэ адна новая мэмарыяльная табліца, з брунатнага мармуру. Надпісы па-літоўску й па-француску сьведчаць, што ў гэтым доме нумар 16 на колішняй Вялікай Пагулянцы з 1917-га да 27-га году жыў славуты францускі пісьменьнік і дыплямат Рамэн Гары, а тады маленькі Раманчык Касеў са сваёй «maman Nina». Гэтыя гады ён у раманах “Абяцаньне на досьвітку” і “Эўрапейскае выхаваньне” зрабіў здабыткам сусьветнае літаратурнае клясыкі, у якую сам увайшоў ажно пад двума імёнамі – Рамэна Гары й Эміля Ажара. «Паляк з расейскім акцэнтам», «расейскі француз», «расейска-літоўскі жыд»... якіх толькі цэтлікаў не напрышчаплялі яму крытыкі й дасьледчыкі.
«Двор дому №16 па вуліцы Вялікая Пагулянка здаваўся мне вялізарнай арэнаю, на якой я засвойваў майстэрства глядыятара, рыхтуючыся да будучых баталіяў. Патрапіўшы сюды праз старую браму, вы бачылі пасярод двара агромністую крушню цэглы – рэшткі заводу боепрыпасаў, узарванага партызанамі падчас патрыятычных баёў паміж польскімі й літоўскімі войскамі; крыху далей – дрывотня й вялікая прастора, зарослая крапівой, на якой я здабываў самыя слаўныя перамогі ў сваім жыцьці. Далей, за высокай агароджаю, цягнуліся сады. У двор выходзілі дамы, што стаялі на дзьвюх суседніх вуліцах. Направа былі паветкі, у якія я часта забіраўся па страсе, рассунуўшы пару дошак. Жыхары скарыстоўвалі гэтыя павеці для перахоўваньня мэблі, яны былі забітыя куфрамі й валізамі, якія я багавейна адчыняў. Разам з пахам нафталіну ад іх патыхала загадкавым жыцьцём старамодных рэчаў. Як зачараваны, я гадзінамі праседжваў сярод знойдзеных скарбаў, раскіданых на падлозе, нібы пасьля крушэньня карабля...”
Тут, на Пагулянцы, мала зьмянілася з тых гадоў. Адно што няма цяпер тых паветак. Але атмасфэра старое Вільні засталася.
У Вільні ў той час рабіліся сапраўды грандыёзныя рэчы. Паводле твораў Гары літаральна гэта прасачыць немагчыма – ён апісвае сьвет свайго маленства. Але магчыма па творах Максіма Гарэцкага, напрыклад, у артыкуле «Смаленск-Менск-Вільня»:
«Пасьля панаваньня немцаў Вільня спусьцела, людзей было мала, конка не хадзіла, фурманоў не відаць, гандляры керанак ня хочуць браць, усё надта дорага, а хлеба і зусім не дастаць. У савецкіх установах чулася найбольш польская й літоўская мова, на вуліцах – польская і жыдоўская, а калі я зварочваўся да газэтніка, фурмана, нумарнога ў гатэлі па-беларуску, дык яны кідалі мову польскую ці расейскую і гаварылі па-беларуску. Тым часам белыя былі недалёка: станцыі за тры ад Вільні ці бліжэй. Іх то адганялі, то яны ізноў бліжэй падсоўваліся. Над Вільняю лёталі часта аэрапляны, кідалі, як мне прыходзілася чуць ад людзей, праклямацыі з заклікам бунтавацца супроць Саветаў. Усюды было шмат шаптуноў; шапталі самае фантастычнае...»
Рамэн Гары са сваёй маці патрапілі спачатку ў літоўскую Вільню, а затым акурат у савецкую, у Літоўска-Беларускую ССР, якая скончылася паходам Люцыяна Жалігоўскага і стала польскай. Ад тых трывогаў, якім Гарэцкі быў сьведамы сьведка, у Гары застаўся адно цьмяны ўспамін. Матчына ўсьмешка давала малому Гары адчуваньне бездакорнае чысьціні й абароненасьці. Ягоная Вільня – гэта сонечны горад дзіцячых летуценьняў: «Кожную раніцу пад адзінаццаць гадзін маці ўбірала мяне ў найлепшыя строі, шафёр адчыняў дзьверку, мы сядалі ў машыну і цягам пары гадзін аўтамабіль з адкрытым верхам катаў нас па горадзе, дастаўляючы ва ўсе людныя месцы, дзе зьбіралася «прыстойная публіка»: у Рудніцкую кавярню, у батанічны сад і гэтак далей...»
Земавіт Фэдэцкі, перакладчык і крытык, цяперашні рэдактар аддзелу крытыкі варшаўскага часопіса «Twórczość», – адзін з тых людзей, што яшчэ маглі памятаць тую віленскую эпоху. А мо й самога Гары. Як быў малы, сп.Фэдэцкі жыў па суседзтву з Гары, на рагу Пагулянкі й Тэатральнай, каля Польскага тэатру. Ён уважае, што напісанае Гары не дае дакладнага вобразу Вільні. Ані гораду, ані тых колішніх часоў.
І праўда, вобраз гораду маленства – вельмі асабісты. Для нас важна ўбачыць тое канкрэтнае адзінства часу і месца вачыма розных сьведкаў. І такую магчымасьць дае нам Мацей Мышка, ад імя якога Максім Гарэцкі вядзе расповед у сваім рамане «Віленскія камунары»:
«Вільня, як вядома, — самы прыгожы горад у сьвеце. У самым цэнтры гораду, там, дзе бурлівая Вялейка ўліваецца ў шырока-плаўную Вяльлю, стаіць высачэзная, круглая замкавая гара – як вялізарная капа сена. Кожны князь, ці княгіня, ці хоць гетман, каб праславіцца, абавязкова будавалі ў Вільні прыгожую старынную царкву альбо касьцёл, пра што цяпер пішуць усе энцыкляпэдыі ва ўсім сьвеце. Напрыклад, другая жонка Вітаўта, Ганна, княгіня Смаленская, збудавала касьцёл Сьвятой Ганны – у чыстым гатыцкім стылі, чырвоны, цагляны. Кажуць, што нават Напалеон разявіў рот на гэтае дзіва. Ён так залюбаваўся, што сказаў: «Каб мая сіла, узяў бы яго на далоньку і перанес бы яго ў Парыж». Энцыкляпэдыі пра гэта нічога ня пішуць, а ў Вільні гэта вядома кожнаму хлапчуку».
Гары, як і Гарэцкі, меў немалы досьвед, каб трапна ахарактарызаваць этнічную фізыяномію гораду. Прынамсі, ён ведаў, чый гэта горад. Ягоны. Гары пісаў:
«Прызнацца, нават для гэткага мястэчка, як Вільня, гэтай ні літоўскай, ні польскай, ні расейскай правінцыі, дзе ў той час яшчэ не было фатаграфіі, хітрык, вынайдзены маёй маці, быў празьмерна сьмелым. І яна ў каторы раз магла змусіць нас на блуканьні па вялікіх шляхах, разам з усімі нашымі манаткамі.
Неўзабаве віленскім модніцам былі разасланыя запрашэньні на ўрачыстае адкрыцьцё «Новага дому парыскіх мадэляў» на вуліцы Вялікая Пагулянка, 16 а чацьвертай гадзіне...»
Матчын хітрык складаўся з чыстага пі-ару, пра які да вайны ў Вільні ня ведалі. Маці Ніна разаслала прыгожыя запрашэньні й зьмясьціла рэклямы ў газэтах яшчэ да таго, як яе афішаваньне напоўнілася рэальным зьместам. Але «Новы дом парыскіх мадэляў» на Вялікай Пагулянцы запрацаваў! А недзе побач пасяліўся й Мацей Мышка: «Прыехаўшы ў Вільню, я знайшоў сабе невялікі, толькі павярнуцца, але асобны пакойчык на Вялікай Пагулянцы, недалёка ад кватэры дзядзькі Туркевіча».
Людзі, што нас атачаюць, ці атачалі, кожны па-свойму, застаюцца з намі праз усё жыцьцё. Яны пакідаюць нам свой цень, якога ніхто ня мае магчымасьці пазбыцца. Што Гары, што Гарэцкага атачалі ў Вільні тысячы людзей, якія мудрагелістым чынам маюць магчымасьць трымаць і нас у абдоймах свае энэргіі. Ганна, Валянціна, Юзік, Ян... Альбо, напрыклад, нейкі пан Пякельны, пра якога Гары распавядаў і ангельскай каралеве Элізабэт ІІ, і генэралу дэ Голю, і цэламу сьвету з трыбуны ААН...
«Сярод жыхароў дома №16, на вуліцы Вялікая Пагулянка, быў нейкі пан Пякельны. Ня ведаю, пры якіх абставінах продкі гэтага найлагаднейшага чалавека атрымалі гэткае прозьвішча, але я ўпершыню бачыў, каб прозьвішча гэтак не вязалася з чалавекам, які яго насіў... Пан Пякельны быў падобны да самотнае, пэдантычнае й заклапочанае мышы. Ён аднойчы запрасіў мяне да сябе й шчодра пачаставаў цукеркамі й рахат-лукумам... І вось нарэшце прагучала кранальная просьба, крык душы, прызнаньне ў незацуглянай і таемнай ягонай амбіцыі, што затулілася ў ціхіх мышыных грудзях...
— Дык вось! Калі ты будзеш сустракацца з уплывовымі й выбітнымі людзьмі, паабяцай, што скажаш ім...
Раптоўна дзёрзкі агонь фанабэрыі бліснуў у вачах мышы.
— Абяцай, што скажаш ім: на вуліцы Вялікая Пагулянка, у доме №16, у Вільні, жыў пан Пякельны...»
Мышка Мацей, які жыў на Пагулянцы побач, бадай, ня меў гэткіх амбіцыяў. Яму бачыліся блізкія межы агульнага шчасьця й росквіту Бацькаўшчыны. Ён не пасьпеў зазірнуць за тыя далягляды, за якімі разгарнуліся найгалоўныя падзеі нашага стагодзьдзя. Ягоны стваральнік загінуў незадоўга да таго, як была сьцертая мяжа паміж Заходняй Беларусяй і БССР і задоўга да таго, як скончылася нечуваная вайна, і Вільня, паводле зьбегу акалічнасьцяў, стала сталіцаю іншага краю. Недзе прапаў і Мацей Мышка, той самы, што напісаў раман-хроніку-нарыс пра віленскіх камунараў, рукапіс якога выпадкова быў знойдзены ў Вільні ў 1961 годзе...
Лёсы, чалавечы й літаратурны, Рамэна Гары склаліся як найлепей. Філёляг, юрыст, авіятар, дыплямат, пісьменьнік, нават кінэматаграфіст. Як дыплямат, аб’езьдзіў паўсьвету ад Балівіі да Баўгарыі. Седзячы як францускі консул у Лос-Анджэлесе, сышоўся з Галівудам, напісаў па-ангельску 6 раманаў і тузін кінасцэнароў... Слава звалілася на яго ў 1956-м, калі ён атрымаў сваю першую Ганкураўскую прэмію – найвышэйшую францускую літаратурную ўзнагароду — за раман «Карані неба»...
Яму гэтага здавалася замала. І пад канец жыцьця ён дадаў сабе яшчэ адно жыцьцё. Гэтым разам пад імем Эміля Ажара. Першы раман маладога й не вядомага нікому пісьменьніка быў апублікаваны ў 1974 годзе. Калі ж праз год наступны раман Ажара «Жыцьцё перад сабою» быў узнагароджаны Ганкураўскай прэміяй, спатрэбілася і ўцелавіць аўтара – бо паводле статуту прэміі ніхто ня можа быць узнагароджаны ёю двойчы. І ніхто ў гісторыі ня быў узнагароджаны ёю двойчы.
“Целам” Эміля Ажара стаў беларускі сваяк Рамэна Гары, Павал Паўловіч, стрыечны пляменьнік, які таксама перабраўся па вайне ў Францыю. Поль Паўловіч выдатна згуляў сваю ролю. Гэтак выдатна, што, стаўшы дзякуючы дзядзьку заможным і славутым чалавекам, галоўным рэдактарам выдавецтва “Мэркюр дэ Франс”, ён стаў лічыць сябе сапраўдным аўтарам “Жыцьця перад сабою” і ўрэшце трапіў у псыхіятрычную лякарню. Пакуль Паўловіч хаваўся ў дацкай лякарні, ягоны двайнік выдаў новую кнігу «Псэўда», дзе ў адным з герояў чытачы пазнаюць ягонага дзядзьку, Гары...
«Галоўнае – ня я. А кніга. На аўтараў усім напляваць. У лік толькі тое, што аўтар падарыў свой твор сьвету.
Я адчуваў сябе добра.
Я адчуваў сябе чысьцюткім.
Я адчуваў сябе правільным.
Я аддаў сябе Францыі, чалавецтву. Чалавецтва дало мне свой боль, а я наўзамен даў яму кнігу. Мы квітыя.
Літаратура важнейшая за нас усіх».
Мо гэта і ёсьць запавет Гары. 20 гадоў таму, 2 сьнежня 1980 году ён зрабіў сабе сьмерць. Застаўся адно Паўловіч, які разгублена адказваў на пытаньні, раскрываючы адну з найвялікшых літаратурных містыфікацыяў нашага стагодзьдзя. Таго самага стагодзьдзя, што дашчэнту зруйнавала сьвет, у якім Гары дзіцём еў слодычы ў двары дому № 16, на вуліцы Вялікая Пагулянка...
Сяргей Харэўскі
