Зьміцер Бартосік
«Пайшла ты, любая, пад гоман жоўтых сосен...»
Упершыню я пачуў гэтую песьню ў летняй мітусьлівай Маскве, на Трыюмфальнай плошчы, колішняй Маякоўскага. Я вяртаўся дадому з войска. Яшчэ не ў Беларусь вяртаўся, а толькі ў Гомель. І ў чаканьні цягніка цэлы дзень бадзяўся па расейскай сталіцы — бяз справы й пэўнай мэты, абы куды ісьці. І тут сярод тлуму й сквару Садовага кольца, зь нейчага прыпаркаванага аўто зайгралі «Песьняры». Музыка настолькі кантраставала з шалёным рытмам гораду, што я міжволі спыніўся. Стаяў, курыў і слухаў да канца песьню пра няспраўджанае каханьне да нейкай смуглявай Алесі. Штосьці ў маім разьняволеным дэмбельскім настроі на міг зьмянілася. Гэта ня быў гонар за Беларусь ці яшчэ якое патрыятычнае пачуцьцё. Я ехаў дадому і беларускую песьню на сваім шляху прыняў хіба што як добры знак. Яе шчымлівая мэлёдыя яшчэ доўга не выходзіла з галавы.
Празь некалькі гадоў, самастойна наганяючы школьны курс беларускай літаратуры, я разгарнуў кніжку Куляшова. На першай старонцы мяне чакаў прыемны сюрпрыз — верш «Бывай». Але знаёмыя словы ўжо не ўспрымаліся без мэлёдыі. Я ўзяў гітару й паспрабаваў прасьпяваць. І тут мяне чакала новая неспадзяванка. Верш быў даўжэйшы за песьню на цэлыя тры страфы, але сьпяваць менавіта верш было нашмат цікавей. Песьня без выразнага рэфрэну набывала рамансавы драматызм. Вось гэтыя прапушчаныя строфы:
Ці помніш першае нясьмелае прызнаньне?..
Над намі жаўранкам зьвінеў і плакаў май.
Назаўтра золкае туманнае сьвітаньне,
Суровы позірк твой і мой нямы адчай.Пайшла за ціхія далёкія прасторы
Сьвітальнай зоркай ты, што гасьне ў сіняве.
Душы пакрыўджанай гарачыя дакоры
Сьлязой халоднаю застылі на траве.Бывай, абуджаная ў сэрцы, дарагая.
Твой сьветлы вобраз панясу я па жыцьці.
На ўсходзе дня майго заранка дагарае,
Каб позна ўвечары на Захадзе ўзысьці.
Тое, што чалавеку, які так вытанчана й геніяльна разьвітаўся са сваім першым каханьнем, было 14 гадоў, мяне не бянтэжыла.
Пазьней я даведаўся рэальную гісторыю гэтага каханьня. Гісторыю, што сама па сабе — гатовы кінасцэнар.
Малады чалавек, страціўшы ўсе надзеі на ўзаемнасьць, праводзіць сваю каханую з роднае беларускае вёскі ў далёкі Ленінград на вучобу. Тая, з усьмешкай прымаючы ягоныя хлапечыя заляцаньні, дазваляе хлопчыку правесьці сябе да станцыі. Яе вабіць незнаёмы, вялікі сьвет. Дзе жыцьцё ярчэйшае й цікавейшыя людзі. Далей ад гэтай вясковай глушэчы. Хлапец адчувае, што бачыць сваё каханьне, можа, апошні раз у жыцьці. Ён піша верш.
Дарогі герояў разыходзяцца ўсё далей, і надзея на сустрэчу ўсё меншая. Яна вучыцца на пэдагога ў Піцеры. Ён едзе ў сталіцу Савецкай Беларусі, дзе зь першых крокаў заяўляе сябе таленавітым паэтам. Лёс ня скупіцца на выпрабаваньні, але аберагае героя ад самага страшнага. У трыццатыя ён страчвае двух самых блізкіх сяброў. Пасьля арышту першага зь іх ён тыдзень не ўстае з ложку. Ён бясьсільны што-колечы зьмяніць і чакае самага страшнага. Але лёс літасьцівы да яго. Жыцьцё працягваецца. Наш герой жэніцца, нараджаюцца дзеці. І тут прыходзіць вестка зь мінулага. Ліст ад той, што калісьці нібыта адпрэчыла яго. У ягонай каханай арыштаваны муж... Але герой дапамагчы ня можа нічым.
Далей — вайна, фронт. І героям зноў наканавана выжыць. Каб сустрэцца на пачатку пяцідзясятых гадоў у родных мясьцінах. Яны дамаўляюцца спаткацца на пошце. Немаладая настаўніца расейскай літаратуры прыходзіць раней. Машына ўлаўраванага паэта і сталінскага ляўрэата крыху прыпазьняецца. Чалавек у добрым гарнітуры выходзіць на пыльную вясковую вуліцу, бачыць праз вакно, не даходзячы да дзьвярэй пошты, тую, на каго чвэрць стагодьдзя таму маліўся, і зьбянтэжана вяртаецца да свайго аўто. Кульмінацыя. Час не пашкадаваў ягонага каханьня. І ён не гатовы быў сустрэцца зь немаладой, пазбаўленай колішняй прыгажосьці, кабетаю. Адваротную дарогу да сталіцы Савецкай Беларусі герой намагаецца трымаць сябе ў руках. Але сьлёзы ўвесь час просяцца вонкі. Болей спробаў сустрэцца — зь ягонага боку — ня будзе. Яны абмяняюцца яшчэ некалькімі лістамі. Напрыканцы жыцьця ён насьпявае свой колішні юначы верш знаёмаму кампазытару. Той удасканаліць мэлёдыю. І народзіцца песьня. А праз кароткі час наш герой пойдзе з гэтага жыцьця, ушанаваны ўладаю ды расьпісаны ў школьных падручніках. Настаўніца на шмат гадоў перажыве свайго паэта. Узгадваючы тыя далёкія праводзіны ў вялікі сьвет кожнага разу, калі ў радыё пускаюць найпапулярнейшую песьню «па заяўках слухачоў».
…Я ехаў у Саматэвічы. На радзіму не аўтара «Сьцяга брыгады» і «Хамуціюса», і не перакладчыка «Яўгенія Анегіна». Я ехаў на радзіму чатырнаццацігадовага аўтара маёй любімай песьні. Ад ягонай дачкі Валянціны я ведаў, што Саматэвічы — забруджаная радыяцыяй і ўжо адселеная вёска. Я ведаў, што той старой, двухсотгадовай хаты, колішняй карчмы, дзе жылі Куляшовы, няма. Хоць новая і складзена з тых самых бёрнаў. Я ведаў, што магу яе не знайсьці, а падказаць ня будзе каму. Але ўсё гэта толькі падахвочвала маю цікавасьць.
За Магілёвам паток аўтамабіляў заўважна радзее. Гэта самы непапулярны, а, можа, і самы бедны беларускі рэгіён. Турыстамі сюды ня едуць. А павярнуўшы за Чэрыкавам на Касьцюковічы, простая дагэтуль траса пачынае кружляць, нібы рака. Хваёвыя лясы памалу зьмяняюцца ліставымі, у якіх ужо амаль не засталося лістоты. І першая вёска безь людзей дае зразумець, што вы ўехалі ў адселеную зону. Спачатку бязьлюдны краявід з чорнымі, нежывымі вокнамі й адсутнасьцю зеляніны нараджае жаданьне як мага хутчэй праехаць праклятае месца. Асаблівы сум наганяюць гаспадарчыя пабудовы. Іржавыя ваданапорныя вежы, кароўнікі бяз дахаў ды павыбіваныя шыбы савецкіх кантор... Міжволі ўзьнікаюць асацыяцыі са «Сталкерам» Таркоўскага. Я толькі паддаю газу, і за чарговым крутым паваротам чарговай пустой вёскі ледзь не наяжджаю на нейкага маладога чалавека студэнцкага выгляду. Той сядзіць на ўзбочыне дарогі, адзін на бязьлюднай вуліцы, і нешта піша ў нататнік. Прычым так засяроджана, быццам у сябе дома. А можа ён і быў у сябе дома. Хто ведае... Спыняцца я ня стаў. Да маёй мэты заставалася зусім няшмат.
Перад самымі Саматэвічамі — міліцэйскі пост. Але прозьвішча аўтара любімай песьні тут прагучала, як пароль. Я сьцішыў хуткасьць і вельмі асьцярожна ўехаў у вёску. Вёска аказалася немалым мястэчкам. Тут нават заблукаць было няцяжка. Некалькі доўгіх вуліц злучаліся невялікімі й крывымі завулкамі. Быў надвячорак. Цёплае восеньскае неба зацягвалі хмары. Я думаў пра страх, але ніякага страху не адчуваў. Наперадзе была прыгажосьць. Прыгажосьць запусьценьня. Прыгажосьць ува ўсім, што я бачыў вакол сябе. У зарослым мохам і патрэсканым ад часу старым асфальце пасярэдзіне вуліцы, якой, здавалася, і канца няма. У сям-там расчыненых дзьвярах хатаў. У закінутых студнях, зь якіх даўно ўжо ніхто ня піў вады. Як, мусіць, незвычайна павінны пачувацца сапраўдныя ўраджэнцы гэткіх адселеных вёсак, прыяжджаючы на свае котлішчы... Нясьпешна шпацыруючы па знаёмых зь дзяцінства задворках... Заходзячы ў пустыя дамы сваіх сяброў дзяцінства, зазіраючы ў цёмныя вокны сваіх першых школьных каханьняў, напаўняючы маўклівы краявід даўно адгучалымі галасамі... Гэта павінна быць фантастычнае пачуцьцё. Блізкае да адчуваньня вечнасьці зямнога жыцьця. Падоранага менавіта табе.
Месца куляшоўскага дому я знайшоў дзякуючы старой кабеце, што выйшла мне насустрач з аднаго дому. Сьледам за кабетай выбег маладзён з голенай галавой і сіняю ад татуіровак кісьцю рукі. Пачаставаўшыся ў мяне парай цыгарэтаў, ён зьнік гэтаксама хутка, як і зьявіўся.
Той, дзякуючы каму я прыехаў сюды, нарадзіўся ў самым прыгожым саматэвіцкім кутку. Дом стаіць па-над невялікай лясной рэчкай Чарнавуткай. Каля самай дарогі, што вядзе з Касьцюковічаў на Красную Гару. Лепшага месца для карчмы нельга й прыдумаць. А на супрацьлеглым баку вуліцы — лес, у зарасьцях якога губляецца рака. З гармоніяй малюнку трохі кантрастуе цяжкі бэтонны мост, пабудаваны за саветамі. Праз зарослы хмызьняком двор я ўвайшоў у хату. Ад людзей, што некалі жылі тут, сьлядоў засталося няшмат. Разламаны жалезны ложак на падлозе, даўно астылая печка, на сьцяне — выразаная з часопіса рэпрадукцыя карціны «Калюмб адкрывае Амэрыку», лісток календара за травень 87-га году.
…Зьяжджаць не хацелася. Я вырашыў паезьдзіць па гэтых беларускіх Пампэях. Першае выпрабаваньне чакала мяне ў выглядзе драўлянага маста праз Чарнавутку ў іншым баку мястэчка. Рызыка зваліцца з машынаю ў ваду ў такім дзіўным месцы дадала неабходнай вастрыні. Я пераляцеў цераз масток і апынуўся перад палацам колішніх гаспадароў мястэчка, князёў Галынскіх. Пасьля ў сядзібе Галынскіх зрабілі местачковую школу. Але сядзіба ня так уразіла, як саматэвіцкая царква. Як на мястэчка, дык проста агромністая.
У нядзейных і паўразбураных храмах ёсьць нешта, чаго пазбаўлены храмы дагледжаныя й адрэстаўраваныя. Нейкая велічная нязломнасьць, выклік бязьлітаснаму часу. У пахіленых, але ня зваленых бурамі крыжах. У неабтынкаваных, пачарнелых вежах. У паедзеных іржою купалах. І абліччы сьвятых у такіх храмах глядзяць на цябе з ацалелых фрэсак больш жыва й сувора. У такіх храмах не патрэбныя сьвятары. Я стаяў пасярэдзіне гэтай грамады й глядзеў на неба скрозь збураны галоўны купал. Пакуль неба не пачало імкліва цямнець.
Дарога дадому не падался доўгай. Доўгім тут падалося жыцьцё, якое наперадзе.
