Да маці – праз гады
Сьветлай памяці маёй маці Ксені Лапіцкай-Грышкевіч і ўсіх пакутнікаў зь Вялейскае турмы, якія разам зь ёю ад зімы 1945 году спачываюць у братэрскай магіле на старых кладах у Вялейцы.
У хрысьціянскім уяўленьні магіла — месца пахаваньня і ўшанаваньня памерлых. Я ж пабачыла на месцы магілы, якую шукала, проста пустку ў куточку старых кладоў, дзе і цяпер хаваюць нябожчыкаў. Пустка — на парэштках вязьняў Вялейскае турмы. З 1955 году ведае пра гэтае месца сталая жыхарка Вялейкі, мая далёкая сваячка Алена Лапіцкая.
Летась 11 кастрычніка ў “НН” было зьмешчана маё юбілейнае вітаньне спадарыні Раісе Жук-Грышкевіч з Канады. Праз колькі часу яна прыслала мне вынятку зь ліста свае даўняе каляжанкі Ніны Абрамчык, якая жыве ў Францыі. Спадарыня Абрамчык напісала, што, прачытаўшы ў “НН” маё віншаваньне, успомніла яшчэ зь Вільні мяне малую і маю маці. І далей: “Цяжкі Яе быў лёс, загінула ў пяскох Казахстану”. Гэтая фраза мяне вельмі ўзрушыла, бо я жыву зь перакананьнем, што мама памерла ў Вялейскай турме. І знову, у каторы раз, узьняўся застарэлы боль: чаму — “у пяскох Казахстану”? Няўжо не хлусілі энкавэдысты, кажучы мне, што мая маці “выбыла в этап”? Але ж мне перадалі людзі, якія былі разам зь ёю, што яна памерла ў Вялейцы?.. Мае трывожныя развагі скончыліся тым, што я напісала ўспамін пра зьняволеньне маіх бацькоў бальшавікамі ды аднесла ў рэдакцыю “НН”. Да гадавіны Вялейскае трагедыі мой допіс быў надрукаваны.
Хоць і ня вельмі спадзеючыся, я стала чакаць: можа хто адгукнецца. Вестка прыйшла зь Вялейкі, адкуль мы зьяжджалі і куды вярталіся ў апошняе маміна лета 1944 году. Як цяпер бачу наш пакойчык у доме Баслыкоў каля станцыі. На сьцяне — вышытая мамінымі рукамі “Пагоня”, на стале — палатняная дарожка ў раскошныя пунцовыя макі — таксама яе работа. Канапка прыкрытая зялёным у чорнае саматканым дываном — падарунак старэйшай мамінай сястры Настулі, выдатнай ткальлі і гаспадыні. На ложку — бялюткая капа, амаль бязважкія падушкі. Вось у гэтым пакойчыку зь вясны 1944 году зьбіраліся нашы прыяцелі, разважалі пра падзеі на фронце, раіліся, ці падавацца на захад, ці заставацца пад бальшавікамі. Мама вагалася, бо каму шкодзіла, што яна вучыла беларускіх дзетак роднай мовы? А я ўсё ўпрошвала: “Паедзем!” Мы ад’яжджалі ці не апошнім цягніком, на адкрытай пляцформе. І даехалі толькі да Вільні, бо я захварэла: тэмпэратура пад 40,
ангіна.
Прыпыніліся ў знаёмых за вакзалам. Пакуль я хварэла, мама праводзіла ў няведамы сьвет свайго роднага брата, сьвятара Мікалая Лапіцкага зь сям’ёй, стрыечнага брата Івана Касяка. Мы ператрывалі ў Вільні савецкія ды нямецкія бамбёжкі, хаваліся зь іншымі людзьмі ў сутарэньнях, дзе мама, як магла, закрывала мяне сабою. Калі ў горадзе пацішэла, сталі наведваць знаёмых віленчукоў. Найчасьцей заходзілі да Надзі ды Язэпа Шнаркевічаў, маіх хросных. Іх утульны дамок і сад з мноствам кветак мне здаваліся раем. Маліліся каля Вострае Брамы і ў Сьвятадухаўскай царкве. Моўчкі стаялі каля Катэдры. Заходзілі ў двор Унівэрсытэту, дзе да вайны мама вучылася на агранома. Яна нібы разьвітвалася зь Вільняй.
Вярнуўшыся ў Вялейку, прытуліліся ў старой лазьні, бо дом наш згарэў. Мама пайшла працаваць у Абласны зямельны аддзел. Неяк выходным днём яна корпалася ў градах ля лазьні ды ціха сьпявала. Я крыху зьдзівілася, бо за ўсю вайну ня чула, каб мама сьпявала. А назаўтра яе прывялі з працы два вайскоўцы зь вінтоўкамі, перапаролі штыхамі нашыя рэчы. На адыходзе яна пасьпела сказаць: “Я еду ў камандзіроўку. А цябе забярэ цётка Ніна”. Ды я разумела, якая гэта “камандзіроўка”. Некалькі дзён была адна ў старой, счарнелай лазьні, усяго баялася, плакала. Потым малодшая маміна сястра забрала мяне да сябе ў Іжу. І вось прыйшоў да нас з Засьценак дзед Сьцяпан, прыехалі зь Ляды цётка Настуля і дзядзька Іван, параіліся ды пастанавілі: дзяўчыну (гэта значыць мяне) трэба вучыць. Нанялі кватэру за пуд жыта ў месяц, падвозілі для мамы й для мяне прадукты. Так пачалося маё савецкае жыцьцё: з раніцы ўрокі ў сёмай клясе беларускае дзесяцігодкі, па абедзе — чарга каля турмы зь перадачай для мамы. А праз паўгода яе ня стала.
Яшчэ са школы, больш за паўвека, я сябрую з Надзеяй Маліноўскай зь Вялейкі ды Марыяй Кляшняк (па мужу Ванькевіч), якая жыве ў Менску. Сёлета ў жніўні сястра Марыі была ў шпіталі ў Бараўлянах. Неяк Марыя прынесла ёй пачытаць “НН” з маім допісам. Тая прачытала ды кажа: “Ці ведаеш, Алена Лапіцкая ведае, дзе пахавана маці Рагнеды”. Марыя патэлефанавала пра гэта мне, я параілася з Надзеяй. І вось мы ў Вялейцы ў Алены Лапіцкай. Точыцца гутарка пра цяпершчыну, успамінаем нашую бядотную ды ўсё роўна цікавую маладосьць. А я выбрала момант ды ціха спытала ў Алены: “Завядзеш мяне да мамы?” Яна змружыла свае ўсё яшчэ прыгожыя вочы: “Завяду”. І стала апавядаць пра тое, якім чынам даведалася, дзе пахаваная мая маці.
Дзядзька Алены Андрук Галавач быў “амэрыканец”. Пры Польшчы езьдзіў у Амэрыку, зарабіў грошы ды купіў ладны кавалак зямлі. Увосень 1944 году яго арыштавалі як кулака. У турме ў Вялейцы ён пабачыў Ксеню Лапіцкую і, вядома, прызнаў, бо абое нарадзіліся й вырасьлі ў вёсцы Засьценкі каля Іжы. Неяк ноччу зімой 1945-га Андрука ды яшчэ некалькіх вязьняў пагналі на могілкі, загадалі выкапаць яму, скласьці туды целы памерлых ад тыфу зьняволеных і закапаць. Сярод памерлых ён запомніў Ксеню Лапіцкую. Андрука Галавача засудзілі ў лягеры на дзесяць гадоў. Вярнуўшыся ў 1955 годзе, ён распавёў пляменьніцы Алене пра маю маці ды паказаў ёй братэрскую магілу. Алена ж нічога не магла мне паведаміць, бо з 1951 году (калі мяне выключылі з унівэрсытэту і я перастала бываць на Вялейшчыне) мы зь ёй ня бачыліся.
На кладах, празь некалькі крокаў ад уваходу, Алена спынілася ды ціха прамовіла: “Вось тутака тая магіла”. Ля самай агароджы — парослая зжаўцелай, збэрсанай травою пустка. Крыху ўзбоч — столік і лаўка, фарбаваныя ў блакіт. Я паклала на сшэрхлую траву белыя і чырвоныя хрызантэмы з гародчыку Алены — празь дзясяткі гадоў першыя кветкі на магілу маці. Памалілася за супакой душаў слугі Божае Ксені і ўсіх, хто спачывае ў гэтай братэрскай магіле.
Празь дзень мы знову прыйшлі на могілкі, каб зрабіць здымкі, і ледзь пазналі тую мясьціну. Трава была скошана й прыбрана, зьніклі мае кветкі. Стала крыўдна, горка. Аж зьвінела надмагільная цішыня, і ў гэтай цішыні, як прысяга, успаміналіся Купалавы словы:
Сьпіце! мы вашых навек не забудзем магілаў;
Збуджаны вамі, мы ўскрэсьлі, мы больш не засьнём!
Рагнеда Аляхновіч
