БІБЛІЯТЭКА
Успаміны аднаго пакаленьня
А.Катковіч, В.Катковіч-Клентак. Успаміны. — Беласток: Беларускае Гістарычнае Таварыства, 1999. ISBN 83-909009-9-8
Сумленныя ўспаміны чытаць цяжка. Дарма кажуць, што горшае забываецца, успамінаецца лепшае. У натуры больш-менш творчай, у таго, хто хоча ня толькі ўспамінаць, але і выкласьці ўспаміны для іншых, наперад выходзіць тое, што баліць. Тым больш, калі чалавек зьведаў разьвітаньне з Радзімай, астрог, катаргу. Успаміны сясьцёр Анелі і Вэранікі Катковіч — з гэтага шэрагу.
Беларускі зь мястэчка Будслаў, яны з таго пакаленьня, чыя маладосьць прыпала на “польскі час” і нямецкае ўладараньне. Анеля вучылася ў Віленскай беларускай гімназіі, пасьля скончыла Віленскі ўнівэрсытэт, была ў Беларускім Студэнцкім Саюзе, сьпявала ў хоры Рыгора Шырмы. Вэраніка скончыла “паўшэхную” школу ў Будславе, а пасьля кравецкую школу ў Лунінцы. Прыход саветаў у 1939 годзе спачатку, здавалася, ня нёс пагрозы. Анеля працавала настаўніцай беларускай мовы ў Будславе, пасьля дырэктаркай школы. Вэраніка служыла на тэлеграфе ў Крывічах.
1941 год зьмяніў шмат людзкіх лёсаў. Бурмістрам Менску стаў сябра Анелі з БСС Вітаўт Тумаш, і празь яго яна атрымала працу перакладчыцы ў гарадзкой управе. Пераехала ў Менск і Вэраніка. Дзякуючы прапанове доктара Надзеі Абрамавай яна стала на чале арганізацыі юначак Саюзу Беларускай Моладзі ў Менску. З новым прыходам саветаў трэба было чакаць рэпрэсіяў, таму сёстры кінуліся шукаць ратунку ва ўцёках. Адразу пасьля вайны яны здолелі знайсьці працу ў польскай вайсковай місіі ў Бэрліне. Аднак “органы” іх вылічылі. Анелю і Вэраніку дэпартавалі ў БССР і засудзілі на 10 гадоў катаргі (“исправительных лагерей”). Волю ім прынесла сьмерць тырана. Пасьля вяртаньня ў родны Будслаў сёстры вырашылі выехаць у Польшчу. Анеля, дзякуючы старым знаёмствам, здолела атрымаць працу перакладчыцы ў Міністэрстве замежных спраў у Варшаве. Гэта быў сапраўдны цуд, немагчымы ў СССР. Анеля пісала ўспаміны прыблізна ў 1967–1973 гг., Вэраніка — у 1990-х гадах.
Жанр мэмуараў як гістарычнай крыніцы цяжкі для ўспрыняцьця. Аўтар ня ўсё памятае, таму нешта дадае, нешта прапускае наўмысна. Ва ўсялякім разе, пісаньне ўспамінаў пра сталінскія лягеры, пра сваю дзейнасьць у гады вайны не на баку савецкіх партызанаў — гэта патрабавала мужнасьці. Час вымагаў і асьцярожнасьці. Мо таму ў мэмуарах Анелі Катковіч няма пра тое, як яшчэ ў чэрвені 1941 г. яе хацелі арыштаваць саветы, а пасьля палякі спрабавалі выдаць яе немцам. Няшмат зьвестак аб працы ў Менскай гарадзкой управе ў гады вайны. Адчуваецца, што Анеля Катковіч не хацела пашкодзіць ні сабе, ні сваім жывым яшчэ сябрам. Пра Радаслава Астроўскага ўва ўспамінах толькі два радкі — што ён быў дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі і прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады. Не паведамлена, за што хацелі выключыць Анелю з гімназіі (“Што я перажыла вясной, апісаць немагчыма!” — і не апісана, адно сказана, што заступіўся ксёндз Адам Станкевіч). І яшчэ з той жа прычыны: “Многа хацела б напісаць пра жыцьцё ў Менску, але пакуль што ўстрымаюся”. Самацэнзура, ведама, шкодзіць мэмуарам як крыніцы ведаў аб мінулым, але дапамагае захаваць волю. Апошняе больш важна. Да таго ж яна дапамагае захаваць добрыя адносіны зь сябрамі, якія жывуць далёка за акіянам і думкі якіх пра кнігу для аўтара таксама былі не абыякавыя.
У гэтым сэнсе ўспаміны Вэранікі Катковіч (па мужу Клентак) выглядаюць інакш. І стыль у яе больш мастацкі, жывы. Зразумела, у дзевяностыя гады можна пісаць ужо амаль пра ўсё, што памятаецца і просіцца на паперу. Свабоднае паветра 1990-х, сустрэча вэтэранаў СБМ у Менску ў 1993 г... Таму маем найкаштоўнейшыя зьвесткі пра мэты Саюзу Беларускай Моладзі, пра допыты і абвінавачваньні ў савецкіх “органах”, пра паўстаньне зьняволеных у лягеры ў 1954 годзе (на жаль, толькі паўтары старонкі). Каб яшчэ колькі сказаў пра польскае падпольле ў нямецкім Менску, пра якое невядома амаль нічога…
Яшчэ ў 1996 годзе зноў жа ў Беластоку выйшаў з друку зборнік успамінаў беларускіх дзеячаў (“Лёс аднаго пакаленьня”), якім выпала жыць і змагацца пры немцах, у тым ліку і актывіста Саюзу Беларускай Моладзі Янкі Жамойціна, пра якога прыгадвае Анеля Катковіч. Гэткім чынам, кніга ўспамінаў Катковічаў — працяг публікатарскай працы польскіх беларускіх гісторыкаў. Узровень публікацыяў значна вырас. Апошняя кніга мае шматлікія ілюстрацыі, зьмястоўныя камэнтары зь біяграфічнымі нарысамі пра відных дзеячаў беларускага руху. Пэўна, ня варта было ў камэнтарах пра незнаёмых пэрсон пісаць тыя пяць словаў, што ёсьць і ў тэксьце ўспамінаў. А ўвогуле выданьне стала і добрым біяграфічным даведнікам.
Кніга яшчэ раз паказала, як ашчадна ставяцца да людзкой памяці ў Польшчы, дзе літаральна некалькі старонак тэксту пра мінулае ўважаюцца за гістарычную крыніцу, вартую апублікаваньня. Польшча, можна лічыць, клясычная краіна мэмуараў. Параўнайма з савецкімі мэмуарамі — кшталту афіцыйнага мэдаля за прызнаньне заслуг. Беларуская мэмуарыстыка хістаецца паміж гэтымі дзьвюма плынямі.
Валеры Пазьнякоў
Новыя кнігі, дасланыя ў рэдакцыю
Спадчына, 2000, №4
Ад афіцыйнага “Беларускага гістарычнага часопісу” “Спадчына” выгодна адрозьніваецца незалежніцкай пазыцыяй і друкаваньнем “несавецкіх” матар’ялаў.
Новы нумар чаcопісу адчыняе артыкул Пётры Крэчаўскага “Беларусь у мінулым і сучасным”, агляд гісторыі Беларусі з акцэнтам на нацыянальна-вызвольны рух у ХХ ст., які ўпершыню выйшаў у Празе ў 1926 г. Годам раней частка эміграцыйных беларускіх дзеячоў паверыла нацыянал-камуністам і, адмовіўшыся ад мандатаў БНР, пераехала ў савецкі Менск, прызнаўшы яго цэнтрам беларушчыны. Пётра Крэчаўскі з паплечнікамі застаўся ў Празе ў цяжкіх матар’яльных і палітычных умовах. Артыкул — гэта абгрунтаваньне права на існаваньне сувэрэннай Беларусі без арыентацыі на Маскву ці Варшаву. У сталай часопіснай рубрыцы “Рэлігійная гісторыя” варта адзначыць артыкул Уладыслава Завальнюка “Каталіцкі касьцёл у Беларусі”. Гэта пераважна расповед пра 90-я гады, структуру дыяцэзіяў і дэканатаў.
Цікавыя ўспаміны зьмешчаны пад рубрыкай “Архіў Найноўшай Гісторыі” — Аляксандра Яцэвіча (Змагара) пра аднаго зь лідэраў беларускай дыяспары ў Францыі Лявона Рыдлеўскага і маладога беларускага патрыёта Янку Філістовіча. Кніга Аляксандра Лукашука “Вяртаньне нацыяналіста” (1997) нявольна зрабіла з маладога хлопца чалавека-легенду. Успаміны А.Змагара — гэта погляд на дэсант Філістовіча зь іншага боку, погляд чалавека, які добра ведаў юнака і быў для яго старэйшым сябрам, гэта і спроба ацэнкі, ці слушна зрабілі тыя, хто паслаў яго ў Беларусь на верную сьмерць. Прыцягвае ўвагу таксама публікацыя Вячаслава Чамярыцкага “Данос”. Чытачам прапануецца тэкст звычайнага даносу на беларускіх літаратараў М.Прашковіча, А.Яскевіча, В.Чамярыцкага і іншых з абвінавачаньнем у нацыяналізьме і антысаветызьме. Вячаслаў Чамярыцкі ў міні-прадмове піша: “Гэты матэрыял быў калісьці знойдзены ў рабочым стале гісторыка К.Шабуні, былога загадчыка аддзелу Інстытуту гісторыі АН Беларусі. Аўтар гэтай дакладной запіскі (ці даносу) невядомы, адрасат – таксама. Магчыма, ЦК КПБ ці КГБ. Найбольш верагодны час складаньня — 1966 г.” Данос акунае нас у атмасфэру брэжнеўскага застою, атмасфэру агульнай падазронасьці, дзе любая праява беларускасьці магла служыць зачэпкай для звальненьня і пазьнейшага нагляду за чалавекам.
Алег Гардзіенка
Край-Kraj: Дыялёг на сумежжы культур / Пад рэдакцыяй А.Агеева й А.Іванова; Магілёўская даўніна: Спэцыяльны выпуск № 8. — Магілёў: Магілёўская абласная друкарня, 2000. — 264 с. — Наклад 700 ас. ISBN 985-6568-43-9
У зборніку разглядаецца месца Беларусі ў кантэксьце культур іншых краёў Сярэдняй Эўропы. Пільная ўвага аддаецца польска-беларускім кантактам. Зборнік выдадзены па-беларуску й па-польску. Наконт набыцьця зьвяртайцеся на кніжную выставу ў менскай сядзібе ТБМ.
І.Чыгрын. Люблю вясну: Вершы. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2000. — 80 с. — Наклад 200 ас. ISBN 985-6318-96-3
А.Смалянчук. Палякі Беларусі і Літвы ў рэвалюцыі 1905–07 гг. — Горадня: Ратуша, 2000. — 204 с. — Наклад 200 ас.
Кніга прысьвечана польскаму руху ў Беларусі й Літве напярэдадні і ў часе першае расейскае рэвалюцыі 1905–07 гг. Аўтар аналізуе грамадзка-палітычную й культурную чыннасьць польскіх арганізацый, характарызуе асноўныя плыні польскага руху. Разглядаюцца польска-беларускія й польска-літоўскія дачыненьні пачатку ХХ стагодзьдзя. Падрабязьней пра кнігу чытайце ў рэцэнзіі ў “НН” (№ 47, 20/ХІ–2000 г.).
Е.Ляцкий: Материалы к биографии / Подготовка текстов и публикация С.Михальченко. — Бранск: Выдавецтва Бранскага дзяржаўнага пэдагагічнага ўнівэрсытэту, 2000. — 176 с. — Наклад 100 ас. ISBN 5-88543-126-4
У кнізе сабраны публіцыстычныя артыкулы ды ўспаміны беларускага й расейскага пісьменьніка ды літаратуразнаўца, народжанага на Меншчыне, Аўгена Ляцкага (1868–1942), узятыя з расейскіх ды эўрапейскіх архіваў. Друкуюцца яны пераважна ўпершыню.
Каляндар настольны: 2001 год. — Горадня: Горадзенская абласная ўзбуйненая друкарня, 2000.
Напярэдадні Новага году й новага тысячагодзьдзя ў кнігарнях краіны зьявілася колькі беларускіх календароў на наступны год. Прадаецца ў Доме кнігі “Веды” (ст.м. “Купалаўская”) ды ў іншых менскіх кнігарнях.
Праваслаўныя сьвятыні Беларусі: Каляндар адрыўны на 2001 г. / Складальнік А.Кулагін. — Менск: Ураджай, 2000.
Відарысы беларускіх цэркваў штодня будуць з Вамі, калі вы набудзеце гэты каляндар, цаною трохі болей за 200 р. Прадаецца ўва ўсіх кнігарнях.
Менск: Камплект паштовак / Складальнік І.Зайцаў; Фота Г.Ліхтаровіча. — Менск: КЦ “Рай”, 2000.
Добрым падарункам Вашым сваяком і сябром за мяжою могуць быць новыя паштоўкі, што нядаўна былі выдадзены ў Берасьці ды ў Менску.
Падрыхтаваў Віктар Мухін
Прэмія палянафобам і русафілам
Навучальны дапаможнік “Гісторыя Беларусі ў дзьвюх частках” пад рэдакцыяй праф.Я.Новіка і Г.Марцуля, рэкамэндаваны Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусі для студэнтаў вышэйшых навучальных установаў, атрымае дзяржаўную прэмію.
Справа яшчэ ня стала фактам, але ўжо вырашаная і будзе абвешчаная пасьля Новага году. Вырашаная ў лютых спрэчках камісіяй па дзяржпрэміях, адным голасам. Кажуць, што гэтым голасам стаў голас сумна вядомага доктара гістарычных навук Петрыкава. Які прэзыдэнт, такая й камісія па прэміях, якая камісія, такія й ляўрэаты.
Сваім зьяўленьнем дапаможнік выклікаў буру абурэньня. Першая частка дапаможніка “Ад старажытных часоў – да лютага 1917 г.” была падвергнутая зьнішчальнай крытыцы на старонках “Беларускага Гістарычнага Агляду” Генадзем Сагановічам і нябожчыкам Міхасём Бічом. У ёй па палічках расклалі ўсе памылкі і хібы аўтараў падручніка, ад якога, здаецца, так і патыхае заходнерусізмам. Рэцэнзія Г.Сагановіча, дарэчы, так і звалася, — “Вяртаньне ў “Северо-Западный” край”.
Дапаможнік Новіка й Марцуля атрымаўся на рэдкасьць палянафобскім і антызаходніцкім. З разьдзелу ў разьдзел аўтары таўкуць: усё, што ішло з Захаду, — варожае, а што з Масквы ці Пецярбургу — станоўчае. Праз старонку ганяцца каталіцтва і ўніяцтва як варожыя і непрымальныя для беларуса рэлігіі і ўсхваляецца ісьцінная рэлігія беларускага народу — праваслаўе.
Ды гісторыкаў найбольш абурыла ня гэта. Дапаможнік стракаціць памылкамі, недакладнасьцямі, некрытычным стаўленьнем да крыніцаў і сьвядомым перакручваньнем гісторыі, а мова... Пра мову лепш увогуле не гаварыць. У некаторых выпадках даходзіць да абсурду: Грунвальдзкай бітве ў тоўстай таміне адвялі толькі 6 радкоў тэксту, а Адам Кіркор абвешчаны зацятым палянафілам.
Гісторыя ХХ ст. разглядаецца са старых савецкіх падыходаў: прыніжэньне ролі беларускага нацыянальнага руху і ўсхваленьне савецкага ладу жыцьця. Добра, хоць аўтары яшчэ крытыкуюць сталінскі рэжым і палітычныя рэпрэсіі. Затое ў развале Савецкага Саюзу і сацыяльна-эканамічным крызысе, які прыйшоў у 90-х, абвінавачваюцца антысацыялістычныя сілы (ЦРУ, Міжнародны Валютны Фонд, прыхільнікі капіталістычнага рэваншу). Калі Беларусь інкарпаруюць у Расею з канцамі, дык “Гісторыя Беларусі ў 2-х частках” прыдасца ідэальна.
Непакой у навуковых колах такі моцны, што выліўся ў адкрыты ліст пратэсту супраць прысуджэньня прэміі аўтарам “Дапаможніка”, падпісаны нават такімі незаангажаванымі навукоўцамі, як акадэмікі Віктар Каваленка, Міхась Касьцюк, Іларыён Ігнаценка, і надрукаваны ў “Народнай волі”.
Зрэшты, гэты навучальны дапаможнік усё ж відавочна лепшы, чым сумнавядомая “Гісторыя Беларусі” Абэцадарскага.
А.Г.
