Віцебскі час
Несупыннасьць часу мае свой адпаведнік у плыннасьці прасторы, якая перацякае з дальніх абшараў у бліжнія, не мяняючы сваёй прасторавае існасьці. Яна вандруе разам зь людзьмі, з жывымі і прывідамі — з Бабруйску ў Эдынбург, з Эдынбургу ці Парыжу ў Віцебск. Яна шчыльнее ў гарадох, свабаднее ў палёх і лясох. А ў сталіцах набывае аж такое камкаватае гушчыні, што не зварухнешся, аж пакуль нехта звонку не напусьціць сьвежага паветра ў гэтую вусьцішную, задубелую заціш, скрозь перасычаную людскімі выпарэньнямі.
Гэты нехта, верагодна, завецца Богам. І менавіта Бог падштурхнуў мяне зьмяніць свой звычайны маршрут у бібліятэку, так што я апынулася твар у твар зь дзьвюма самаробнымі абвесткамі фармату А4 — бляклымі і амаль незаўважнымі побач з дыхтоўнаю рэклямаю Купалаўскага тэатру. Купалаўскі — гэта ж сталіца! А самаробныя абвесткі паходзілі, відавочна, зь Віцебску — так бы мовіць, з “альтэрнатыўнага цэнтру беларускай культуры”. Аднак ці менчукам выхваляцца перад Віцебскам, дзе самое паветра спрыяе нараджэньню геніяў? Менавіта з-над Дзьвіны пайшлі ў вялікі сьвет жывапісец Марк Шагал і дызайнэр Эль Лісіцкі. Менавіта ў Віцебску ўзьнікнуў першы ў Беларусі сымфанічны аркестар і першае мастацкае аб’яднаньне — “Уновіс” на чале з Казімерам Малевічам. Менавіта тут у другой палове 1920-х гадоў буяў авангардны БДТ-2, а цяпер, у нашыя дні, наладжваюцца найбольш аўтарытэтныя артыстычныя фэстывалі. Хіба ж дзіўна, што ў Віцебску, на малой сцэне Беларускага акадэмічнага драматычнага тэатру імя Якуба Коласа, нарадзіліся два дасканалыя спэктаклі?
“Шагал, Шагал…” і “Пісьменныя” ў пастаноўцы Віталя Баркоўскага можна было паглядзець у Менску, на малой сцэне Купалаўскага. Вядома, пры ўмове, што патэнцыйны глядач заўважыў абвестку ў падземным пераходзе і загадзя ведаў і пра Баркоўскага, і пра віцебскі тэатар (дзе ён галоўным рэжысэрам).
Уважлівы тэатрал прыгледзеўся да Баркоўскага яшчэ ў тыя легендарныя часы, калі ён працаваў у Магілёўскім абласным драмтэатры імя Дуніна-Марцінкевіча. Тэатар зваўся магілёўскім, але месьціўся ў Бабруйску, у атачэньні старадаўніх вулак і дробных габрэйскіх крамаў. Насупраць было кіно, дзе сустрэліся калісьці мае бабуля зь дзядуляю (і закахаліся адно ў аднаго зь першага погляду). Усе калідоры пампэзнага тэатральнага будынку ў стылі “позьні рэабілітанс” наскрозь прадзімаліся ветрам, гледачы сядзелі ў футравых капелюшах, затое ў буфэце заўжды былі цудоўныя пірожныя зь сьметанковым крэмам і арэхамі. Кожную раніцу мы з Баркоўскім сустракаліся на рэпэтыцыях. Ён — сталы ўжо прафэсіянал — займаўся спэктаклем “Талент каханьня” паводле апавяданьняў Надара Думбадзэ. Я, зусім яшчэ дзяўчынка, спрабавала сябе ў ролі тэатральнага кампазытара. Спэктакль атрымаўся трапяткі і летуценны. Нават менскія крытыкі даравалі яму суцэльную адсутнасьць той камэрцыйнай тандэты, якая чамусьці называлася сацыялістычным рэалізмам.
Якое ж моцнае было маё расчараваньне, калі празь нейкі час я ўбачыла ў менскім Расейскім тэатры новы твор Баркоўскага — “Баловни судьбы”! Нібыта самое паветра сталіцы аказалася атрутным для мастака, зьнявечыўшы ягоную фантазію. А можа, вінаватая была расейскамоўная п’еса, наскрозь прасякнутая постсавецкім духам Ленинского проспекта?
І вось новая сустрэча — ды ты ж зусім не зьмяніўся, спадару Баркоўскі! Усё той жа румяны твар, як у дзіцёнка ў пясочніцы, прыўкрасныя вусы. Усё тая ж хітраватая ўсьмешка ў вачох. Усё тыя ж самыя жартачкі з выразным прысмакам часнаку і солі. Хіба што размаўляеш ты цяпер, як усе прыстойныя людзі, — па-беларуску.
Назаўтра я глядзела “Пісьменных”. Спэктакль пра патаемны сэнс і патаемную ж бессэнсоўнасьць нашага сёньняшняга жыцьця, нашмат глыбейшы і зьместаўнейшы, чымся ягоная ідэя, пра якую нам доўга распавядала інтэлігентная цётухна-тэатразнаўца. Спэктакль амаль цалкам аўтарскі, бо сам Баркоўскі прыдумаў для яго і дэкарацыі, і строі, і музычнае афармленьне. (Усё быццам проста з Парыжу.) І неверагодна дэталізаваны і прыгожы — як лісточак бальзаміну, разгляданы праз моцную лупу. Найбольш уражвае дасканаласьць акторскага ансамблю: скрозь прафэсіяналы, якіх ня многа знойдзеш сярод сталічных “віртуозаў сцэны”. Ці, можа, гэта натуральны вынік адмысловае рэжысэрскае пэдагогікі? Асобнае пахвалы заслугоўвае выканаўца галоўнае ролі Вячаслаў Грушоў — сапраўды цудоўны артыст.
Славуты віцебскі “Шагал” летась атрымаў першую прэмію на Эдынбурскім фэстывалі. Упершыню за апошнія 16 гадоў галоўны прыз Эдынбургу дастаўся тэатру з Усходняе Эўропы. Даўно ўжо (можа, за выняткам пінігінскай “Ідыліі”) я не сьмяялася і ня плакала ў тэатры; а тут сьлёзы цяклі зь мяне самі сабою. Салодкія сьлёзы, бо існы цуд мастацтва — ператварэньне горычы ў слодыч. Перад мною быццам раскрылася ўся салодкая прыгажосьць нашае зямлі, уся праўда ейнае цудатворнае існасьці. Разам з Шагалам я ўбачыла гэтую зямлю з вышыні птушынага палёту — з усімі ейнымі цэрквамі, касьцёламі і сынагогамі, — і сэрца скаланулася ад шчымлівай любові.
І вы, ганарлівыя, называеце гэта “тэатральнай правінцыяй”? А напэўна называеце, бо спэктаклі адбываліся ў напаўпустой залі. Ніхто пры ўваходзе не пытаўся квіткоў. Не было відаць ані студэнтаў і выкладчыкаў з тэатральнае акадэміі, ані начальства, ані журналістаў зь дзяржаўных выданьняў, ані капэльдынэраў з букетамі ад прэзыдэнта, якія вянуць ужо ў той самы вечар, калі іх падарылі. Анікога, хто мог бы папсаваць гэтыя сьвятарныя імгненьні сустрэчы з сапраўдным мастацтвам. (Насуперак усім нашым мовазнаўцам я сьцьвярджаю, што дзеяслоў “папсаваць” утварыўся ад назоўніка “папса”.) Усё было ціха і ўрачыста, як у храме. І толькі чуваць, як за сьценамі тэатральнае залі падаюць сьняжынкі, ахінаючы ачарнелы і стомлены горад чыстаю бельлю. І як пралятае на мяккіх крылах, нячутны ў мітусьні нашых будняў, час-чарадзей.
Юлія Андрэева
