Аляксандар Лукашук
Why Do You Speak English?
Браты Райт пахавалі памежную геаграфію раз і назаўсёды: дзяржаўная мяжа цяпер праходзіць у любым месцы дзяржавы, дзе ёсьць міжнародны аэрапорт.
Нічыйная зона, як кокан, ахоплівае самалёт, і калі на борце няма пары-тройкі тэрарыстаў, калі ніхто не падкладзе гадзіньнікавай бомбы і ніякі зьнішчальнік ня вылеціць на перахоп, можна нацягнуць слухаўкі, уключыць канал з клясыкай рок-н-ролу на ўсю гучнасьць, заплюшчыць вочы, і алюміневая цыгара выплюне цябе на іншым канцы сьвету — праз пэўную колькасьць міляў, гадзінаў і рок-альбомаў.
Flew in from Miami Beach BOAC,
Didn’t get to bed last night.
On the way the paper bag was on my knee.
Man, I had a dreadful flight.
Трапічная вільгаць прапітвае вопратку зь першых крокаў па Рыа-дэ-Жанэйра, у Шарамецьева ад выхлапных газаў працуючых на марозе таксі сьлязяцца вочы, калючы пясок Каіру імгненна забіваецца пад каўнер, і распалены пыл пірамідаў апякае гартань.
Праходзіць колькі хвілінаў – і нешта шчоўкае ў вушах, стабілізуецца ціск. Адно гэта нагадвае, што толькі што ты быў на вышыні дзесяць тысячаў мэтраў, а зараз ужо на ўзроўні мора.
— Чаму вы гаворыце па-ангельску? — спытаў мяне афіцэр-памежнік у лёнданскім Гітроў.
I’m back in the U.S.S.R.
You don’t know how lucky you are, boy.
Back in the U.S. Back in the U.S. Back in the U.S.S.R.
Мне не пашанцавала з чаргой – дакумэнты чарнаскурай парачкі, якая стаяла наперадзе, аказаліся не ў парадку, і мы застраглі ў адгароджаным бар’ерам праходзе. У суседнюю чаргу перабягаць не было сэнсу – там таксама стаяла пара падазроных асобаў.
Зрэшты, вымяраць, якая чарга рухаецца хутчэй, — справа нэрвовая і марная (як, дарэчы, і спробы вызначыць, хто падазроны, хто не). Колькі разоў я назіраў за бясплённымі намаганьнямі злавіць прывідную ўдачу – апярэдзіць суседзяў, першым пакінуць надакучлівае чэрава самалёта. Трап яшчэ не пададзены, люк зачынены, але ўстрывожаныя пасажыры ўжо дыхаюць адзін аднаму ў патыліцу ў вузкім праходчыку паміж крэслаў, пераступаюць з нагі на нагу, пнуцца зазірнуць наперад. Мала хто вытрымлівае псыхічны ціск і застаецца спакойна сядзець у крэсьле.
Магчыма, нейкая інэрцыя руху пасьля тысячамільнага пералёту гоніць падарожніка да запаветнай мэты. Мэта, праўда, часьцяком мае выгляд аэрапортаўскага аўтобуса, у якім той, хто спусьціўся па трапе апошнім, становіцца ля дзьвярэй і па прыбыцьці робіцца першым. Але мала хто чытае Біблію ў дарозе.
Been away so long I hardly knew the place.
Gee it’s good to be back home.
Leave it till tomorrow to unpack my case.
Honey, disconnect the phone.
Аднойчы, пералятаючы «Люфтганзай» зь Мюнхэну ў Менск, я сядзеў побач з акуратна апранутым спадаром, які паўз увесь палёт вычытваў таўсьценны даклад на ангельскай мове. Мой позірк міжволі зачапіўся за слова “Беларусь”, мы загаварылі – сусед выявіўся экспэртам у аграрных справах нейкай галяндзкай арганізацыі і з энтузіязмам распавядаў пра эўрапейскія пляны рэарганізацыі беларускіх калгасаў і міністра-рэфарматара. Мой стрыманы скептыцызм што да магчымасьці любых рэформаў у беларускім палітычным клімаце так абурыў суседа, што той нават не разьвітаўся на выхадзе з аэрапорту. Сустракаў яго сам міністар сельскай гаспадаркі, тады яшчэ ня зэк…
I’m back in the U.S.S.R.
You don’t know how lucky you are, boy.
Back in the U.S. Back in the U.S. Back in the U.S.S.R.
— Чаму вы гаворыце па-ангельску? — пытаецца памежнік.
Што ён мае на ўвазе? Магчыма, ён чакае, што пасажыр, хутчэй за ўсё, мусіць гаварыць па-кітайску – так, прынамсі, вынікае з дэмаграфічнай статыстыкі. Па-кітайску я магу сказаць толькі “се-се”, што азначае “дзякуй”, але памежнік не рэагуе, і я здагадваюся, што дэмаграфія не супадае са статыстыкай пасажырапатокаў.
Адзін мой знаёмы пашырае свой лінгвістычны арсэнал тым, што падчас кожнай выпіўкі з замежным субутэльнікам вучыць на памяць прыслоўе на ягонай мове. Якраз у самалёце я сядзеў побач з шатляндцам і вывучыў новы выраз:
“Slainte mhath!”
— Вы гаворыце і па-шатляндзку?.. — памежнік забірае пашпарт і выходзіць.
Быць можа, ён ненавідзіць шатляндзкіх сэпаратыстаў? Альбо трымаецца ідэі адзінай і непадзельнай Вялікай Брытаніі з шатляндзкімі спадніцамі ўключна?
Well, the Ukraine girls really knock me out,
They leave the West behind.
And Moscow girls make me sing and shout
That Georgia’s always on my mind.
Праход ніхто не ахоўвае, і пры жаданьні можна пайсьці вонкі — але ж давядзецца вяртацца. Зрэшты, у мяне самыя цёплыя ўспаміны пра аэрапорт Гітроў – аднойчы я здолеў нелегальна вывезьці з СНД, увезьці ў Вялікую Брытанію і пасьля вярнуць дадому грамадзянку Беларусі. Мала таго, што па чужым пашпарце, дык яшчэ і па мужчынскім.
Грамадзянцы было 14 гадоў, і яе ў апошнюю хвіліну ўключылі ў групу чарнобыльскіх дзяцей, якая ляцела на Брытанскія выспы. Ня змог прыехаць адзін хлопчык, і тады, каб квіток і месца не прапалі, вырашылі рызыкнуць. У цягніку зь Менску ў былы Ленінград нэрвова абмяркоўвалі ўмовы кансьпірацыі – але ўпартае дзяўчо наадрэз адмовілася абрэзаць доўгія шыкоўныя кудзеры. Прапаршчык-памежнік глянуў у люстэрка, замацаванае зьверху ў вузкім праходзе, ласкава папрасіў зьняць кепку – і закручаныя ў тугі клубок валасы хлынулі на плечы.
I’m back in the U.S.S.R.
Але СССР ужо ляснуў, Беларусь была бел-чырвона-белага колеру, парадку не было, і прапаршчык, паслухаўшы нашы расказы пра бэкерэлі, кюры і іншыя гарачыя часьцінкі, якія радыкальна зьмяняюць арганізм, махнуў рукой і сказаў: “Пад вашую адказнасьць”.
You don’t know how lucky you are, boys.
Ангельская памежніца таксама бязь цяжкасьці адрозьнівала дзяўчатаў ад хлопцаў – але, пачуўшы чарнобыльскі аповед, задумалася, паглядзела па баках, паставіла спэцадзнаку і прапусьціла. Ня ведаю, што яе ўразіла болей – беларускія бэкерэлі ці лібэралізм ленінградзкіх прапаршчыкаў…
Back in the U.S. Back in the U.S. Back in the U.S.S.R.
Пытаньне, чаму я гавару па-ангельску, вымагала разважлівага адказу — зь беларускім пашпартам памежнікам лепш не пярэчыць. Гэта людзі асаблівага гатунку, здольныя задаваць неверагодныя пытаньні, якія, аднак, маюць сваю схаваную лёгіку і сэнс.
I’m back back in the U.S.S.R.
Неяк на запросіны Гарвардзкага ўнівэрсытэту я ляцеў з Прагі ў Амэрыку зь перасадкай у Лёндане. Прадстаўніца службы бясьпекі амэрыканскай авіялініі ў Гітроў паглядзела на мой пашпарт з авіраўскім дазволам на выезд і спыталася:
— Чаму вам далі дазвол на ўезд?
Традыцыйныя пытаньні на гэтым этапе падарожжа – хто пакаваў чамаданы, ці ня бралі вы перадачаў ад незнаёмых асобаў, – каб часам у багажы не паляцеў чужы гераін ці нечая міна запаволенага дзеяньня.
— Мяне запрасілі на канфэрэнцыю ў Гарвардзкі ўнівэрсытэт, — патлумачыў я.
You don’t know how lucky you are, boys.
Ахоўніца папрасіла запрашальны ліст, некуды пайшла і праз хвіліну вярнулася з начальнікам зьмены. Той паглядзеў у запросіны:
— Тут напісана, што вы выступаеце зь лекцыяй – на якую тэму?
Back in the U.S.
Пільны ахоўнік правяраў, ці сапраўды я той, за каго сябе ўдаю. “Ці здольная беларуская апазыцыя зьмяніць сытуацыю ў краіне”, — назваў я тэму лекцыі.
— Ну і як, — спытаўся начальнік службы бясьпекі, — здольная?
Я азірнуўся – за мной у чарзе ў калідоры Гітроў стаялі чалавек сто пяцьдзясят.
— Вам поўны адказ ці кароткі? — пацікавіўся я.
— Можна кароткі, — лагодна пагадзіўся спэцыяліст па барацьбе з тэрарызмам. — Але пастарайцеся адказаць уцямна – я вывучаў паліталёгію ва ўнівэрсытэце.
Back in the U.S.
Я азірнуўся яшчэ раз. Пасажыры заўважылі незвычайна працяглы дыялёг і паціху пачыналі адсоўваць каштоўныя рэчы і браць дзяцей на рукі. Пара дасьведчаных падарожнікаў расчахліла фотаапараты, нехта навёў відэакамэру.
Змагар з тэрарыстамі з паліталягічным ухілам пільна чакаў адказу на пытаньне, якое я вынес у тэму свайго гарвардзкага выступу: ці здольная беларуская апазыцыя дамагчыся пераменаў?
Back in the U.S.
— І так, і не, — адказаў я.
— Прапусьціць, — махнуў рукой ахоўнік.
І патлумачыў:
— Менавіта такія адказы яны і даюць на гэтых канфэрэнцыях…
You don’t know how lucky you are, boys.
Back in the U.S.S.R.
Мая ангельская мова, як высьветлілася, зацікавіла памежніка ў аэрапорце Гітроў з вузкалінгвістычнай прычыны – як на ягоны слых, я гаварыў з занадта выразным паўночна-заходнім брытанскім акцэнтам лівэрпульскага тыпу (чулі б мае настаўнікі!..) Іміграцыйная служба праверыла, ці не праходжу я ў кампутарах як агент якой-небудзь разьведкі ці мафіі, у чым памежнік мне на месцы прызнаўся і выбачыўся, вяртаючы пашпарт.
Show me ‘round your snow peaked mountains way down south,
Take me to your daddy’s farm,
Let me hear your balalaika’s ringing out,
Come and keep your comrade warm.
А я проста любіў The Beatles, якія сотні разоў праходзілі па тых самых калідорах аэрапорту Гітроў, што і я, але, у адрозьненьне ад мяне, ніколі не былі ў the U.S.S.R., хаця насамрэч і я ніколі ня быў у тым the U.S.S.R., пра які яны сьпявалі на мове, у якой, як вядома, пішацца Manchester, а чытаецца Liverpool.
Эсэ напісана для перадачы “Дазвол на выезд”
Беларускай службы
Радыё Свабода, www.svaboda.org
