Ігар Бабкоў
Ежы Гедройц і посткаляніяльнае мысьленьне
Ежы Гедройц і ягоная спадчына могуць быць убачаныя і прачытаныя ў розных пэрспэктывах мысьленьня. Гэтак, міталягема “нашага славутага земляка” дазваляе ўпісаць саму постаць у пантэон беларускіх герояў, абстрагуючыся ад уласна зьмястоўнай часткі ягонай спадчыны. Альбо дэфініцыя “вялікага сябра беларускай культуры”, якая акцэнтуе ўвагу на тым, што беларуская праблематыка была рэпрэзэнтаваная на старонках парыскай “Культуры” як праблематыка “нацыянальная” ў часы, калі ў эўрапейскім культурным полі Беларусь прысутнічала ў якасьці “культурнай адсутнасьці” альбо, у лепшым выпадку, як “этнаграфічна-анархічная лякальнасьць”. У гэткіх вызначэньнях ёсьць свой сэнс і свая рацыя, і мы не зьбіраемся іх аспрэчваць. Мы зьбіраемся зьвярнуць увагу на магчымую інтэрпрэтацыю Ежы Гедройца як першага польскага посткаляніяльнага мысьляра.
Бо менавіта Гедройц прапанаваў разглядаць беларускую ідэнтычнасьць як патэнцыйна паўнавартасную суб’ектнасьць (культурную і палітычную), зь якой Польшчы прыйдзецца мець справу ў постімпэрскай пэрспэктыве, і прапанаваў адмовіцца ад некаторых падсподна каляніялісцкіх мітаў пра “Ўсходнія землі Рэчы Паспалітай”. Мітаў, што былі зьвязаныя ня толькі з палітычнымі стратэгіямі, але й культурнымі стэрэатыпамі і статусам “польскамоўнай культурнай спадчыны”, што паўстала на гэтых тэрыторыях. У тыя часы ані беларуская суб’ектнасьць, ані постімпэрская пэрспэктыва не былі чымсьці відавочным, і таму шмат для каго візія “ўсходняй палітыкі” Гедройца была зьвязаная выключна з стратамі сёньня і набыткамі толькі ў цьмянай “постімпэрскай будучыні”, якая магла і не надысьці. “Беларусь” у сыстэме незалежнага польскага мысьленьня таго часу існавала ў большай ступені як геаграфічная прастора, якая да таго ж падвойвалася ў часе: гістарычная Беларусь пры гэтым распускалася ў прасторы “ўсходніх крэсаў Рэчы Паспалітай”, а сучасная распускалася ў прасторы саветызаванай “расейскасьці”. У выніку, у польскім гістарычным наратыве Беларусь яшчэ не існавала, а ў польскай аналітыцы сучаснасьці яна ўжо не існавала. Ясна, што пытаньне пра беларускую будучыню ў гэтай пэрспэктыве ўвогуле не паўставала. Увесь жа масіў “беларускай савецкай рэчаіснасьці” апазнаваўся незалежнай польскай аналітыкай як “несамастойны”, залежны, і ў гэтым сэнсе як ужо гістарычна прамінулы.
Зрэшты, “пераходны” характар беларускай савецкай рэчаіснасьці быў на той час відавочны ўсім. Невідавочным быў толькі сам “пункт прыбыцьця”, патэнцыйная будучыня гэтай рэчаіснасьці.
Бо беларуская савецкая культура як сыстэма паўстала пасьля 1944 г., ад самога пачатку ўсьведамляла сябе – і ўсьведамлялася – як культура лякальная, пераходная. Яна была ўлучаная ў тыпова каляніяльную апазыцыю лякальнае — унівэрсальнае, у якой ролю ўнівэрсальнага грала культура “расейская”, і раней ці пазьней мусіла альбо ўнівэрсалізавацца сама, альбо зьнікнуць.
Незалежная польская аналітыка (як, зрэшты, і ўся заходняя саветалёгія) памылілася, трактуючы “лякальнае” і залежнае як гістарычна прамінулае. Пасьляваеннае заходняе мысьленьне зыходзіла з пэрспэктывы сусьветнай перамогі “ўнівэрсальнага” над “лякальным” — нават калі ўнівэрсальнае выяўляла сябе ў такой адмысловай абалонцы як унівэрсальнасьць “савецка-расейская”, і таму адзназначна падтрымоўвала Маскву ў яе супрацьстаяньні (нават патэнцыйным) з нацыяналізмам ускраінаў. Не памыліўся толькі Ежы Гедройц, паспрабаваўшы разгледзець у калянізаванай, рэпрэсаванай, залежнай беларускай савецкай суб’ектнасьці энэргетыку супраціву і магчымасьці росту. У гэтым сэнсе Гедройц стаўся першым польскім посткаляніяльным мысьляром, які паставіў пад пытаньне як стэрэатып беларускага мінулага, так і ацэнку беларускай сучаснасьці.
Рызыкнем назваць гэта посткаляніяльным паваротам у польскім мысьленьні. Сваю рэалізацыю гэты паварот знайшоў у шматлікіх артыкулах у “Культуры”, прысьвечаных украінскім, літоўскім і беларускім праблемам. Канцэптуальна новае посткаляніяльнае бачаньне сытуацыі добра відаць у артыкуле Юліюша Мерашэўскага “Расейскі “польскі комплекс” і абшар УЛБ”, надрукаваным у “Культуры” (і перакладзеным часопісам “Фрагмэнты”, №5). Гэтае бачаньне палягае на наступных тэзах:
— польскі “ягелёнскі” праект (Рэч Паспалітая многіх народаў) ацэньваецца адназначна як “імпэрыялістычны” і калянізатарскі, які на стагодзьдзі затрымаў станаўленьне і разьвіцьцё нацыянальных элітаў Украіны, Беларусі і Літвы;
— гэты калянізатарскі праект сутыкнуўся ў рэгіёне з “расейскім” імпэрскім праектам, якому прайграў большасьць гістарычных сутыкненьняў;
— гэтыя два праекты ўзаемна абумоўленыя: расейская экспансія на Захад шмат у чым выкліканая гістарычнымі перасьцярогамі перад польскай экспансіяй на Ўсход і vice versa;
— вайна з Расеяй за ўсходнія землі непазьбежна вядзе да “залежнасьці” Польшчы ад Расеі;
— толькі незалежныя Ўкраіна, Літва і Беларусь могуць гарантаваць Польшчы канчатковы і поўны выхад з расейскай сфэры ўплыву.
Як бачым, прызнаньне беларускай, украінскай і літоўскай суб’ектнасьці грунтуецца на прызнаньні геапалітычнай неэфэктыўнасьці “ягелёнскага” праекту, на спробе вынесьці за дужкі польскай гісторыі праблему Расеі і ўсходняй палітыкі як такой. Ролю дужак выконваюць тут незалежныя прасторы Ўкраіны, Літвы і Беларусі.
Гэтая мадэль, а таксама геапалітычныя задачы, пастаўленыя ў ёй, былі цалкам рэалізаваныя цягам 1991—2000 г. Геапалітычна Поль-шча канчаткова пакінула ўсходнія прасторы, і сёньняшняя ўсходняя статэгія (партнэрства з Украінай, нармалізацыя стасункаў зь Літвой, стасункі зь Беларусяй) абумоўлена па сутнасьці ўжо ня ўсходнім, а заходнім вэктарам – патрабаваньнямі Эўраатлянтычнай супольнасьці/Эўрапейскага Саюзу. Нават рэгіянальныя інтэлектуальна-культурныя праекты апошняга часу (самым заўважным сярод іх, безумоўна, быў праект Ежы Клачоўскага зь яго “Канфэрэнцыяй Інстытутаў Сярэдне-Ўсходняй Эўропы) скіраваныя на ўсталяваньне заходняй “палітычнай карэктнасьці” ў сфэры гуманістыкі, узгадненьне гістарычных мітаў і, адпаведна, на тэрапію патэнцыйных культурных канфліктаў у рэгіёне — канфліктаў, якія так палохаюць Захад і замінаюць канчатковаму пераўтварэньню Ўсходняй Эўропы ў Эўропу Заходнюю.
Але.
Усё прамоўленае вышэй дазваляе сфармуляваць герэтычную думку, што сапраўдны культурны/посткаляніяльны дыялёг на прасторах былой Рэчы Паспалітай У-Мінулым-Двух-Палітычных-Народаў А-Сёньня-Чатырох-Незалежных-Дзяржаваў яшчэ не пачаўся.
Стратэгіі культурнай нармалізацыі, якія дамінуюць сёньня ў двух шматбаковых дачыненьнях, базуюцца на спробе распачаць дыялёг з чыстага аркуша і цалкам адпавядаюць стадыі “посткаляніяльнай амнэзіі”, якая, як заўважыла Ліла Гандгі ў сваёй “Посткаляніяльнай тэорыі”, часьцяком суправаджаецца “воляй да забыцьця” каляніяльнага мінулага. І калі для Польшчы гэтая воля да забыцьця рэалізуецца ў спробах замяніць гісторыю калянізацыі на гісторыю талеранцыі/мультыкультурнасьці, дык у Беларусі, Украіне і Літве замест гісторыі падпарадкаванасьці высоўваецца на авансцэну гісторыя гераічнага супраціву альбо самадастатковы, замкнёны наратыў нацыянальнага, у якім калянізатар займае маргінальнае месца ці ўвогуле не існуе.
У гэтым кантэксьце неабходнае разгортваньне і інстытуцыйнае замацаваньне посткаляніяльных досьледаў, якія можна разглядаць як тэарэтычны супраціў такога кшталту амнэзіі, як праект прыгадваньня і перадумваньня ўсяго каляніяльнага мінулага, як спроба рэканструкцыі сутнаснай неадназначнасьці ўзаемадачыненьняў калянізатара і калянізаванага, якія ўключаюць ня толькі досьвед падпарадкаванасьці/супраціву, але й досьвед гібрыднасьці, узаемадастатковасьці і сымбіёзу.
Неабходна ў чарговы раз перапісаць нашую супольную гісторыю.
