Разам з Сусаніным
Школьныя падручнікі музыкі
Зазірнуўшы ў школьныя падручнікі музыкі, можна даведацца, што і як будуць сьпяваць беларусы праз 20 гадоў, ці будуць яны ганарыцца сваёй музычнай спадчынай, ці будуць хадзіць у Опэру ды ў Філярмонію.
За апошнія дзесяць год падручнікі музыкі істотна абнавіліся. Звонку яны выглядаюць прывабна: яскравыя глянцавыя вокладкі, шмат малюнкаў, сьціслая і ясная сыстэма ўмоўных пазначэньняў… Дый мэтодыка выкладаньня сучасная. Уражвае разнастайнасьць вучэбных заданьняў: вучні слухаюць тлумачэньні настаўніка і фрагмэнты музычных твораў, сьпяваюць па нотах і на слых, граюць на дзіцячых музычных інструмэнтах, выстукваюць рытмы, шукаюць словы для выяўленьня музычных эмоцыяў, крэсьляць схемы, аналізуюць ды параўноўваюць і нават нешта кампануюць. Кожнае дзіця атрымоўвае магчымасьць адшукаць свой шлях да музыкі.
Аднак паводле зьместу падручнікі музыкі апошнія дзесяць год заставаліся ў далёкай мінуўшчыне. Найперш зьдзіўляе несамавітая блытаніна моваў. Нават у падручніках для беларускіх школаў па-беларуску падаваўся толькі тлумачальны тэкст, беларускія народныя песьні ды нешматлікія творы беларускіх кампазытараў. Песенькі, прыпеўкі, рытмічныя практыкаваньні, фрагмэнты з расейскай і эўрапейскай музычнай клясыкі, нават прыклады — скрозь па-расейску. Так, каб патлумачыць, што такое інтанацыя, беларускамоўным дзеткам прапануюць прачытаць па-расейску байку Крылова.
Большасьць вучэбных матэрыялаў у беларускіх падручніках 90-х была ўзятая з савецкіх школьных падручнікаў, калі музыка разглядалася выключна як адзін са “сродкаў камуністычнага выхаваньня”, песьні іншых народаў служылі адбіткам ідэі “пралетарскага інтэрнацыяналізму”, а сусьветная музычная клясыка мусіла ілюстраваць “барацьбу народаў супраць прыгнятальнікаў”. Гісторыя музыкі — паступовае разьвіцьцё музычных стыляў ад сярэднявечнага грыгарыянаскага харалу да сучасных авангардысцкіх опусаў і поп-музыкі — не вывучалася ўвогуле.
З тае пары і захавалася ў беларускім падручніку часоў незалежнасьці па музыцы для 3-й клясы (1992) Песня о пограничнике:
Лес дремучий снегами покрыт,
На посту пограничник стоит.
Ночь темна, и кругом тишина,
Спит Советская наша страна.
Дый каб жа яна адна! Тут і Орленок, і Марш юных космонавтов, і Туристская походная, і Дружат дети всей земли... Ну і, зразумела, Дружба (словы Юр’я Рыбчынскага, музыка Ігара Лучанка):
Пусть в сердцах слова простые песнями звучат:
Братство, Мир, Москва, Россия, Друг, Товарищ, Брат!
Тыя ж трэцяклясьнікі сьпявалі пра Берасьцейскую крэпасьць (музыка Ўладзімера Алоўнікава, вершы Алеся Лазьнявога):
…И кровью своею, и жизнью
Солдаты клянутся стоять,
Лишь только жила бы Отчизна –
Советская родина-мать.
Побач з такімі складанымі для разуменьня песьнямі ў падручніку багата легкаважна-забаўляльных песенек, пераважна пра жывёлаў. Напрыклад:
Солнечный лучик в речку нырнул
И червячком золотистым сверкнул!
Быстрый, веселый карасик подплыл,
Солнечный лучик с водой проглотил.
Затое песень, якія можна было б узяць з сабой у падарожжа па жыцьці, засьпяваць для бацькоў ці ў кампаніі аднагодкаў, — амаль няма. Хіба толькі “Люблю наш край, старонку гэту…” на верш Канстанцыі Буйло ў падручніку для 4-й клясы (1997).
Шмат у падручніках 90-х зьмяшчалася народных беларускіх песень — пераважна абрадавых. Асабліва ў дапаможніку для 4-й клясы. Тут і “Жавараначкі, прыляціце!”, і “О, не кукуй, зязюленька…”, і “Перапёлачка”, і “Купалінка”, і “Ой, праляталі два галубочкі…” Дзякуючы новым падручнікам дзеці будуць ведаць, што “Саўка ды Грышка” — гэта калядная песьня, у якой пяецца пра маленькага Хрыста. Многія песьні гучаць на ўроках ня толькі ў сваім натуральным выглядзе, але і ў апрацоўках. Прыкладам, дзеці развучваюць песьню “Ой, рана на Йвана…”, а потым слухаюць, як гучыць гэтая мэлёдыя ў “Партызанскай сымфоніі” Яўгена Глебава і “песьняроўскай” апрацоўцы.
Распавядаюць дзецям і пра беларускія музычныя інструмэнты: дуду, скрыпку, дудку, цымбалы, жалейку. Дзеля ілюстрацыі прапануюць паслухаць сюіту-жарт “Вясковыя музыкі” Віктара Помазава.
У падручніках распавядаецца і пра беларускія народныя танцы — “Лявоніху”, “Юрачку”, “Мікіту”, “Янку”. Прычым не без фальшывай цнатлівасьці: “Ой ты, Юрачка, што ня вучышся?..” Хаця насамрэч Юрачка не жаніўся.
Такіх “дзівосаў” таксама было шмат. Аўтары падручнікаў імкнуліся давесьці, што беларускія народныя песьні мала чым розьняцца ад расейскіх: “У далёкім мінулым расейскі, украінскі і беларускі народы складалі адзінае племя ўсходніх славянаў, таму яны маюць вельмі многа супольнага ў гісторыі, мове, культуры і музыцы”. Прыкметамі гэтай супольнасьці аўтары (у дадзеным выпадку — Тамара Гуліна) лічаць “непаўторныя своеасаблівасьці інтанацый, песеннасьць, расьпеўнасьць, пераменны лад, падгалоскі, характэрныя тэмбры нацыянальных інструмэнтаў”. Хоць у беларускай музыцы няма ні расьпеўнасьці, ні пераменнага ладу, ні падгалоскаў.
Адна з задачаў школьнай вучэбнай праграмы — навучыць дзяцей слухаць клясычную музыку. На ўроках гучыць шмат добрай музыкі — творы Моцарта, Бэтховэна, Шапэна, Грыга, Рахманінава… Гучыць і беларуская клясыка — Генрых Вагнэр, Зьміцер Смольскі, Анатоль Багатыроў… Але відавочна не стае сыстэмнасьці. Зусім няма зьвестак пра сучасную папулярную музыку, акрамя згадак пра “Песьняроў”.
Блытаніна і ў адборы сымфанічных, камэрных, опэрных і балетных фрагмэнтаў. Некаторыя зь іх трапілі ў падручнік дзеля “дзіцячага” альбо “казачнага” сюжэту, хоць музыка гэтых твораў здольная занудзіць дзяцей да сьмерці. Як і камэнтары музыказнаўцаў: “Бэтховэну былі блізкія ідэі народу, які змагаецца. У яго музыцы, асабліва ў Пятай сымфоніі, адчуваеш магутную сілу, гераічны характар. Яна кліча да барацьбы за шчасьце людзей…” Між тым Пятая сымфонія Бэтховэна ніколі не лічылася гераічнай. “Гераічная сымфонія” — Трэцяя, так назваў яе сам аўтар. Пятая — хутчэй філязофская, і пытальнікаў у ёй нашмат болей, чым клічнікаў. На фоне ўсіх гэтых недарэчнасьцяў лягічна выглядае падсумаваньне: “Бэтховэн належыць усяму свету. У тым ліку і нам, расейцам”.
Варты ўвагі й наступны фрагмэнт: “У опэры “Іван Сусанін” рассказваецца аб тым, як расейскі селянін завёў ворагаў у дрымучы лес, адкуль яны ўжо не змаглі выбрацца”. “Ворагамі” былі ваяры Вялікага Княства Літоўскага, продкі сёньняшніх беларускіх вучняў. Але дзяцей вымушаюць стаяць на баку Сусаніна.
Юлія Андрэева
