Сяргей Астравец
Савецкае шампанскае
1.
А, па-сутнасьці, чым ёсьць чалавечае жыцьцё? У сэнсе арытмэтыкі. Простая сума нейкіх дзеяньняў, актаў, учынкаў, падзеяў, звычайных нават рухаў. Колькасьць авіяпералётаў, адпраўленых лістоў, прачытаных і напісаных кніг або, у рэшце рэшт, ужытых таблетак, гадзінаў сну ці гадзіньнікаў, якія меў, плюс — колькі разоў галіўся, завязваў вузел гальштука, укідаў бюлетэнь у выбарчую скрыню, колькі выпіў кубкаў кавы, келіхаў, кілішкаў, куфляў. Як калісьці ў войску два гады вымяраліся колькасьцю зьедзеных яек, даўжынёю “шнура” складзеных разам кавалачкаў масла, прыкладнай лічбай выкарыстаных цюбікаў зубной пасты і бляшанак ваксы.
Лета-лета! Абмаляваць бы яго смак, водар, ягоныя гукі. На паперы. Каб адпачыць ад рэчаіснасьці. Адвечнае жаданьне. Аднак у сьпякотнае надвор’е звычайна нічога не атрымліваецца. Нібыта сядзіш за рулём, а рухавік ніяк не заводзіцца. Не хапае іскры. Не выкрасаецца. Бездапаможнасьць, якой ніхто ня бачыць. Бясплённасьць, пра якую ніхто не падазрае. Марнасьць, ад якой нікому, зрэшты, ніякай шкоды. Файнае ўвогуле лета! Лагодны чэрвень, затым цеплыня, моцныя, звычайна вечарова-начныя, дажджы. Зьверху з акенца пад чырвонай дахоўкай назіраеш за людзьмі, сабакамі, машынамі. Сочыш за пульсам дажджу, за колерам неба, за маланкамі. За тым, як хутка макрэе чарапічны дах і мыюцца пад цёплым дажджом галубы.
Жыцьцё ў “даўн-таўн”, а ня ў спальным раёне. Неба і зямля. Усё зьмянілася. Жыцьцёвы радыюс зьменшыўся да мінімуму. Вымяраецца адлегласьцю некалькіх соцень мэтраў. Амаль усё побач. Супэрмаркет, кнігарня, фатакрама. Пяць-шэсьць прадуктовых, пошта, банк, установы, цырульня, газэтныя шапікі, касьцёл. Кавярні-півярні. Нават кінатэатрык (“Халодныя закускі” Бэртрана Бліё, “Пустэльня чырвоная” Антаніёні), драмтэатр, аптэка, большасьць гарадзкіх помнікаў. І ў гэтай частцы гораду, у ягонай сярэдзіне, бадай што тры прыемныя месцы. Пэнтхаўз з катом і кнігамі, катэдра з Маткай Боскай і, магчыма, дом зь бел-чырвона-белым языкастым сьцягам на фасадзе. Стары, але няўтульны дом. Нечаканы сьцяг, быццам гэта кіно.
Сёньня мяне ўжо ня дзівіць, што нават людзі сталыя ўпарта лезуць у горы або ў пячоры, у мора. Сядаюць у кашы паветраных шароў, выпраўляюцца ў самотнае плаваньне Магелянавымі шляхамі, лётаюць на “Фэрары”. Усяляк рызыкуюць. А нырцы па пэрліны, а карыда?! Хаця не. Я заўжды на баку быкоў. Іншая рэч — таксама гішпанскія ўцёкі ад быкоў па вуліцах. Кожны мае права на рызыку, якая здаецца меншай з-за вялікае колькасьці ўдзельнікаў. І галоўнае, ніхто нікога не забівае адмыслова. А выступы матадораў, наадварот, як глядыятарскія баі — абавязкова кроў, абавязкова сьмерць. Мне заўжды было непрыемна, што адзін сусьветна вядомы пісьменьнік вельмі любіў назіраць, як людзі забіваюць быкоў на карыдзе. Вядома, я разумею ў ім пісьменьніка... Рамантыка небясьпекі. І звычайны бізнэс. Яны зараз абвясьцілі там страйк. Усе, хто мае дачыненьне да карыды. Ім забаранілі прадаваць мяса забітых на арэне быкоў.
2.
Пасьля сарака чалавек, дасягнуўшы або не дасягнуўшы сваіх мэтаў, аднолькава стамляецца, расчароўваецца, не знаходзіць болей сэнсу. Не заўжды, але часта. Штосьці залежыць ад жыцьцёвых абставінаў, штосьці ад тэмпэрамэнту. Але гэта — векавы, псыхалягічны, жыцьцёвы бар’ер. Даплыў да сваёй выспы пясочыстай пасярод багнаў, выпаўз, аддыхаўся, і ўсё. І што далей? Ратуе толькі тое, што можна выйсьці на вуліцу і сустрэць кагосьці, хто думае як ты і як ты пакутуе. Але таксама яшчэ трымаецца. Аніводзін з тых, каго апошнія дзесяць гадоў спатыкаю на брукаваных старых вуліцах, ня ўцёк. Нават дзіўна. Ужо дзесяць год прамінула! Яна зацьвіла як ружа. Мы спадзяваліся, што будзем цешыцца, што кветнік разбуяе. Што суседзі будуць захапляцца прыгажосьцю нашых кветак. Але пустазельле заглушыла далікатную расьліну, не заквітнела. Хаця мы спрабавалі як маглі палоць, паліваць, не баючыся калючак. Нас білі па рукох, камусьці начаплялі кайданкі, трымалі па турмах. А кагосьці забівалі. Яны папросту зьніклі. Іх няма. На апошняй імшы ксёндз папракаў: адныя прыйшлі да Бога, чакаючы нейкіх дабротаў для сябе, а не дачакаўшыся, адмовіліся. Каго ён меў на ўвазе? На беларускай імшы ў катэдры няма дзе сесьці.
Маё рэпарцёрства. Займацца пстрычкамі, штось вынюхваць, высочваць, віжаваць. Заўжды быць напагатове, з наладаванай зброяй, з сухім порахам. Можна зрабіць нешта ў першай палове дня і быць далей вольным. Можна нават нічога не рабіць, папросту вычэкваць, быць напагатове, цікавіцца, бадзяцца па вуліцах, зазіраць у кнігарні, у крамы, ва ўстановы, у рэдакцыі, купляць газэты, слухаць радыёнавіны і музыку. Калі я раней марыў аб уцёках з газэтнага палону, аб літаратурных занятках, дык цяпер не. Я й так магу пісаць, што захачу, калі знаходжуся ў адпаведным стане, і гэты стан мала залежыць ад наяўнасьці вольнага часу. Калі ён зьнікае, яго даводзіцца чакаць падоўгу, як чагосьці надзвычайнага, прыкладам зацьменьня сонца. Газэты стамілі. Суды, забароны, зьмена шыльдаў. Зусім не сэзонная лінька, не безбалесная зьмена зьмяінай скуры. Газэты трацяць назвы, як мы — свае гады. Раней нашыя “Бацькаўшчыны” душылі варшаўскія ўлады, сёньня — менскія. Ну-ну, вышэй голаў! Рэпарцёрства, у рэшце рэшт, злучана з пачуцьцём свабоды.
Калісьці мне хацелася забыцца на палітыку і рабіць часопіс з прозай, эсэ, зацемкамі, з дыскусіямі і падарожнымі нататкамі. Вядома, гэта ня мог быць часопіс афіцыйны. Аднолькава плодныя ляўрэаты і графаманы. Члены Саюзу і кандыдаты. Сацрэалісты, аматары расейскасавецкай клясыкі і апалягеты сялянска-вясковай літаратуры. Толькі ня гэта! Хай лепей штодня шукаць, знаходзіць і паведамляць навіны. Кожны дзень — абавязак пісаць і пісаць шмат. Вядома, гэта ўрэшце вынішчае. Твая тысяча слоў ператвараецца ў абмежаваны лексыкон, у гэтак званую інфармацыйную мову. Каб толькі хапіла сказаць: дзе, што, калі? Літоты і сынэкдахі не патрэбны ні ў газэце, ні ў войску, ні на футбольным полі. Хаця я сам ніколі і не любіў моўных аздобаў. Праўда, заўжды шукаў адметных словаў у рэдкіх слоўніках. Але ўжо не шукаю. Газэтная мова, газэтныя апавяданьні. Газэтная сьвядомасьць і думкі. Уеліся ў мяне, як друкарская фарба ў далоні мэтранпажа.
3.
Адзін паэт уяўляў сабе Радзіму шыпшынай. Кветкі, плады дый шыпы. Яму дасталіся шыпы. Нам — таксама. Шыпы пераважаюць у самой нават назьве, зь іх усё пачынаецца. У двары любога ангельца, вядомая рэч, заўжды кветнічак, хоць на лапіку зямлі. Калі няма нават лапіка, кветкі выстаўлены ў гаршках на тэрасе, на ганку, на прываконьні. Нам чамусьці прапаноўваліся ў якасьці такога ўзору менавіта брытанцы, хоць ня можа быць лепшага прыкладу ад вэнэцыянскага — кветкі над вадою. Мы вярталі сабе сваю эўрапейскасьць, але з нас былі кепскія садоўнікі. Дворнікі ў ботах і фартухах зь мётламі ўсё зьнішчылі, засталіся калючкі, чартапалох. Кветнік зьменшыўся да прыватных памераў. У маім пэнтхаўзе вялікае месца займаюць калючыя кактусы, якія мне падабаюцца болей за звычайныя кветкі. Мы разам трываем, чакаючы лепшай будучыні. У пустэльні моўчкі марым пра аазыс. Крычаць няма сэнсу. “Марны лямант у пустэльні” — прыказка старая, як цывілізацыя.
Якое прыемнае трывала надвор’е! Негарачы чэрвень, цёплая, з залевамі, першая палова ліпеня. На пачатку лета нават зьлёгку адчувалася зьмена настрою. Гэта былі прыкметы не аптымізму, а толькі пэўнай навізны: нарэшце — выбары. Які ўжо аптымізм! Газэты перапоўненыя зьвесткамі пра “эскадроны сьмерці”. Па вас аднойчы прыяжджае “хуткая дапамога”, але зусім не з дактарамі, а зь дзяржаўнымі кілерамі. Іх утрымліваюць звычайныя падаткаплатнікі, нічога аб гэтым не падазраючы. Забойцы працуюць чыста, не пакідаючы сьлядоў. Файны быў фільм калісьці — “Матэль “Мядовы месяц”. Нямецкі фільм пра жахі амэрыканскага жыцьця. У нас яго вельмі любілі. Нават я бачыў двойчы. Але большасьць нічога ня ведае і ня хоча ведаць пра ўсякія там “эскадроны сьмерці”. Большасьць не чытае апазыцыйных газэтаў, зусім не чытае газэтаў і ўвогуле нічога не чытае. Яна п’е піва, кока-колу, “крывавую Мэры” і проста гарэлку і тэкілу, не зважаючы на сьпякоту. “Эскадроны сьмерці” бальшыні не пагражаюць. Бальшыня ходзіць па газонах, ужо не падобных да газонаў. Кветкі ёй падабаюцца штучныя. Вершаў яна не чытае і пра шыпшыну нічога ня ведае. Ёй лягчэй.
Лета дзевяноста чацьвертага. Мы ўпершыню выбіралі прэзыдэнта. Такое ж лета. Яно з адлегласьці ўяўляецца суцэльна сьпякотным. Але так толькі здаецца. На пачатку яго надарыліся вельмі мокрыя й халодныя дзянькі. Мы тады былі маладзейшыя і больш наіўныя, прынамсі, мелі тады яшчэ надзею. Тым летам я прачытаў “Невыносную лёгкасьць быцьця”, якая мяне ўзрушыла. Сабіна была якраз у Хельсынках. Спачатку езьдзіла па літоўскую візу, потым у Вільню, каб прыдбаць фінскую. На сваё зьдзіўленьне, я ўбачыў, што мы зь фінамі жывем на адным мэрыдыяне. Раней здавалася, што яны ссунутыя кудысь на ўсход са сваёю Лапоніяй, дзе жыве Сьвяты Мікалай, якога самі фіны пачалі называць на модны лад — па-ангельску. Сабіна была ў Хельсынках, а я чытаў Кундэру і міжволі ўяўляў пэрсанажаў раману, якія апынуліся па розныя бакі калючага дроту, але мяжа мне ўяўлялася зусім не чэхаславацкая. Хацелася ня верыць, але я прадчуваў. Праўда, заканчэньне таго летняга раману было іншым, ня кніжным. Сабіна вярнулася ў той дзень ці на наступны. Калі ўсё стала вядома і памерлі ілюзіі. У летаку пад гуд прапэлераў пачула ад інтэлігентнай, крыху чапурыстай суседкі пагардлівае “выбралі... брыгадзіра”. Ці штось падобнае.
Тады “Невыносная лёгкасьць быцьця”, сёньня “Востраў Крым”, які я толькі што прачытаў. Усё ж такі нейкая лёгіка, сымболіка ў нашых дзеяньнях часьцяком праглядаецца. Прачытаць менавіта цяпер. Калі жаданьне аддацца Вялікаму Брату, справакаванае, гіпэрбалічна раздзьмутае, агучанае, разьмільёненае афіцыйнымі рупарамі, заглушае, душыць, забівае пачуцьцё ўласнае годнасьці, здольнасьць разважаць, зьнішчае адчуваньне самаабароны, даводзіць да трагікамічнасьці, да гістарычнага фарсу. Крыўда маленькага чалавечка за волата, якому не захацелі падначальвацца іншыя чалавекі. Неўсьвядомлена-эгаістычнае спадзяваньне на нейкі дармовы сыр. Патаемнае замілаваньне сабой: ніхто зь ім ня хоча, толькі я. Ах, “перадайце там, у Санкт-Пецярбургу, што... што жыве, маўляў, дзесь у правінцыі такі Акакі Акакіевіч, і больш нічога не кажыце...” Можна і безь літаратурных рэмінісцэнцыяў. Надуманая маральная адказнасьць за суседнюю імпэрыю. Багаты матэрыял для псыхолягаў, палітолягаў, для гісторыкаў і папросту псыхатэрапэўтаў! Любоў прыніжаных і зьняважаных бывае эгаістычнай, пачварнай, самаразбуральнай. З банальным заканчэньнем. У адказ на слабасьць (а самапрыніжэньне — гэта слабасьць), неба — бясхмарнае над усёй Гішпаніяй — засьмечанае крыжамі летакоў і парашутнымі дзьмухаўцамі. Захопленыя аэрапорты, памежныя пераходы, вайсковыя базы, а праспэкты запоўненыя, быццам статкамі няўклюдных мастадонтаў, калёнамі бранетэхнікі.
Мае скаргі самому сабе, маё расчараваньне ў газэтах тлумачацца проста. Няма зрухаў. Цягаеш валун на гару, і нічога не зьмяняецца. Наадварот, усё заўважна горшае. Час пазбаўляе сілаў і жаданьня, а галоўнае — сэнсу. З кожным годам усё горш. Сем гадоў жыцьця — на змаганьне зь ветракамі! Але нічога іншага я ня ўмею, прафэсія — другая натура. Ходзіш па вуліцы з кепска прыхаваным неспакоем: а раптам дзе што здарыцца — і я ня буду ведаць. Альбо даведаюся са спазьненьнем. Стан штодзённага лёгкага стрэсу, быццам ты крыху нападпітку, — адрэналін чужаніцы ў напаўварожым горадзе, азарт паляўнічага. Ходзіш, спрабуючы вызначаць эмпірычна гарадзкую тэмпэратуру, ледзьве не на вока — напрамкі і моц ветру, імкнешся даведацца, у якой установе гатуюць якую страву: бочку дзёгцю з лыжкай мёду ці наадварот? Сёньняшняе мэню ведаць неабходна! Але толькі сёньня. Заўтра будзе іншае, хоць і пад звычайным соўсам. Абрыдлы “масхарч”.
4.
Мішэнь, намаляваная на грудзёх. Канцэнтрычныя чорныя колы. Надпіс: “Я — журналіст. Учора — Завадзкі, заўтра — я”. Пікет. Усяго некалькі чалавек. Псыхалягічны бар’ер. Адно — рухацца сярод усіх, імкнуцца быць някідкім, не прыцягваць увагі, але заставацца ў людзкой гушчы незалежнай адзінкай. Іншае — зрабіць крок убок, адасобіцца навідавоку, зьвяртаць на сябе ўвагу. Узяць у рукі плякат, раздаваць улёткі, ператварыцца ў мішэнь. “Дзе Завадзкі?” “Дзе-дзе...”, — кпяць два мажныя з голенымі галовамі. Самы распаўсюджаны, бадай, вулічны тыпаж. Быццам у турме на Савецкім пляцы вакацыі. Такія сядзяць за столікамі вулічных бараў, зь півам, з “Мальбара”. Вечна самазадаволена жуюць і слухаюць “Бі-эй”. Яны кіруюць лімузынамі і джыпамі. Цэлыя статкі, спыненыя сьвятлафорам. Калі пераходзіш скрыжаваньне, міжволі бачыш іх бакавым зрокам. А шумныя вясельлі, якія заваблівае стары горад?
…У незалежнай газэце замовілі майкі з надпісам, бядуюць, што замест чырвоных літараў атрымаліся цёмна-цагляныя: “Мы — за свабоду прэсы, а ты?” Пытаньне да натоўпу.
Журналісты ходзяць па садзе, абрываюць вішні. Вакол бегае гаспадарскі сабака, вялікі і чорны. На даляглядзе ў гарадзкім квартале высокі белы касьцёл зь зялёным дахам. Вядомы палітык запрасіў са сталіцы журналісцкую публіку, каб пазнаёміць зь сям’ёю і домам. Ён удзельнічае ў пачатку прэзыдэнцкага маратону. Улады і апазыцыя аднолькава адчуваюць, што ў яго найлепшыя шанцы, яны імкнуцца замоўчваць яго. Для палітыка горш не бывае. Ён дэманструе адкрытасьць і дэмакратычнасьць. Ён — іншы. Таму падабаецца журналістам. У гасьцёўні ён дае прэс-канфэрэнцыю. Плюс да адказаў на пытаньні — відэазапіс і аўдыё з пракурорскім лямантам дыктатара, які пагражае зжыць са сьвету гаспадара сустрэчы. Прыканцы — швэдзкі стол у пэнтхаўзе вядомага мастака, а пасьля грымотаў — на даху самага высокага ў горадзе будынку. Зьверху бачныя ўсе кварталы, храмы, толькі хаваецца ад вока ў цясьніне рака.
Як мы залежым ад адной даты, ад гэтай падзеі! Быццам скончыцца жыцьцё! Хаця яно, хутчэй, стане болей прыватным, адасобленым. Калі не атрымаецца нічога. Аднак ці магчыма гэта было раней, пры камуністах? Унутраная эміграцыя — так, была мажлівай, менавіта тады й узьнік сам панятак. Але раней яна зьяўлялася пераважна, наколькі магчыма, няўдзелам. Яна была пасіўная. Сёньня, наадварот, можна жыць разнастайным і насычаным жыцьцём унутранага — нават і палітычнага — эмігранта. Можна нават крычаць крамольнае “Беларусь — для беларусаў!” Сёньня можна гаварыць. Гэта галоўнае дасягненьне апошняй дзесяцігодкі. Руйнаваньне Вяліканямецкага муру, скручваньне калючага дроту на межах. А тут — максымум, што ўнутраныя эмігранты не заўжды трапляюць за краты. Калі сядзяць ціха, зразумела. Інакш — арыштоўваюць, лупцуюць, судзяць і запраторваюць.
Ня рухацца, не зьяжджаць. Сядзець поседам. Ня страчваць пільнасьці. Боязь уласнай адсутнасьці. Які можа быць адпачынак, якія могуць быць курорты: мора, пальмы, пляж?! Сёлета гэта не для нас. Спачатку трэба перамагчы ці зрабіць усё магчымае. Паўторны сэанс уласнай наіўнасьці. Усё гэта ўжо было аднойчы. Што залежыць ад пісакі? Рэпарцёры — як франтавыя сувязісты. Але які вынік, калі нават сьціснуць зубы, злучыўшы часткі перацятага дроту, калі навіны будуць адмоўныя і безнадзейныя? У краіну, апанаваную перадвыбарным трымценьнем, перасоўваецца паўднёвы сквар. Абмежаваньне любой дзейнасьці, мінімум рухаў, адзіная думка — калі скончыцца? Адно жаданьне — перачакаць. Зьнясільваешся, нават нічога ня робячы. Мой даўні сябра заўжды раіў: зрабі ўсё, што зможаш, і трошкі болей. Гэта датычыла беларушчыны, літаратуры, жыцьця. Ён сам так і рабіў. Прыяцель на вуліцы будзе падрабязна, з захапленьнем апавядаць аб крымскіх уражаньнях: таннае віно, жабіны лапкі з салатай, купаньне ў дэльфінарыі.
5.
Лухта! Усё гэта лухта! Я не хачу болей! Колькі можна чакаць “залацістага яснага дня”?! Колькі цярпець? А калі жыць? Колькі можна?! Гэта немагчыма! Чаму іншыя могуць жыць як людзі? Ужо сёньня! Чым мы горшыя? Які тады сэнс? Вядома, нельга адразу з фэўдалізму ў камунізм. Нас калісьці вучылі так ці наадварот. Занадта часта паўтаралі. Але я ведаю, што сапраўды немагчыма. Не-ма-гчы-ма! Палякі — яны змагаліся. Змагаліся! За польскі касьцёл, за польскія школы, за польскае войска, а не за якоесьці — зь сярпом і молатам на чырвоных зорках. Каб я пісаў для адной рубрыкі — пра Беларусь праз сто год — я б напісаў. Напісаў бы, бадай, пра індзейскую рэзэрвацыю, пра гета. Пра квартал, Траецкае прадмесьце. Дзе ўсё па-беларуску — і ў цырульні, і ў краме, і ў ложку. І пра вёску — прыгарадны скансэн. Усе размаўляюць па-беларуску, нават у драўлянай цэркаўцы. А навокал паркан і ахова, як у чарнобыльскіх вёсках. Вось туды турыстаў будуць вазіць, дэлегацыі ўсякія. Мо тамака й жыць ніхто ня будзе, а будуць прыяжджаць, як на працу. Каб размаўляць па-беларуску для міжнародных прадстаўнікоў. Як сёньня акторы ў тэатры. Карыстаюцца службовай моваю. Або дыктары на тэлебачаньні, для якіх “шаноўныя гледачы” — суцэльная тарабаршчына.
Давядзецца сваё гета стварыць, акапацца у сваім пэнтхаўзе. Востраў Крым. Зрабіць лесьвіцу на паддашак. Бібліятэку туды, кабінэт, калекцыю керамікі. Кабінэтная эміграцыя. Замуравацца і пісаць эпапею. “Берасьцейскую крэпасьць-герой-2”. “Руіны зноўку страляюць”, працяг. “Нямігі крывавыя берагі”, рэмэйк. Раман-цагліну. Будэнброкі. Некалькі пакаленьняў сямейнікаў ва ўнутранай эміграцыі. У пакоях толькі беларускія карціны і кнігі, любы надпіс, нават на бляшанцы з кавай, — беларускі. “У нас размаўляюць па-беларуску”, — надпіс у інтэрнацкім пакойчыку са студэнцкіх часоў. Партрэты Макара Краўцова, Зыгмунда Нагродзкага і Аркадзя Моркаўкі. Не-не, зусім неабавязкова. Я, бадай, хацеў бы мець выявы Рамана Скірмунта і Максіма Гарэцкага. А таксама Скарыны. І Рымшы. Тэлескоп тамака паставіць. Каб разглядаць плянэты, якія маляваў Язэп Драздовіч. Раптам патрапіш разгледзець тамтэйшае беларускае жыцьцё, як пісаў ён калісьці. Беларускія гарады на Сатурнах і Месяцах, беларускія людзі, беларускія школы і храмы. Вар’яцтва!
А ці застанецца ўва мне здольнасьць пісаць, імпэт, жаданьне, унутранае гарэньне? Ці не засыпле ўсё попелам? Ці ня зьнішчыць вульканічным вывяржэньнем? Ці ня стану я чымсьці накшталт Пампэі? Ня ведаю, калі дакладна і як стваралі сваю літаратуру лацінаамэрыканцы. Напэўна, яны ажыцьцяўлялі свае кніжныя задумы пасьля, а не падчас панаваньня хунтаў. Толькі пасьля сканчэньня ўлады чорных палкоўнікаў, эскадронаў сьмерці. Улады злавеснага блазна. Альбо пісалі ў шуфляду. Шуфляда-шуфляда! Архаізм, ня выкарыстаны членамі цэху ў часы першай унутранай эміграцыі. Запозна. Зараз досыць будзе друкавацца ў Інтэрнэце. Дысыдэнцтва, супраціў рэжыму ў сусьветным Сеціве. Без паперы і друкарскага варштату, без падпольнага выдавецтва, без друкаркі, хаванай у лесе ў дупле дрэва.
І ў гэтым шчасьце. Нэндзнае беларускае шчасьце. Яны нас... Цэлыя саюзы пісьменьнікаў зьнішчалі, цэлыя акадэміі навук і ўнівэрсытэты. Вядома, гісторыя паўтараецца. Асабліва нашая. Але пакуль не пачнуць зьнішчаць масава, ссылаць у Сібір ці ў чарнобыльскую зону, беларусы нікуды не паедуць. Хоць потым можа быць запозна. Беларускі фаталізм. На эўрапейскім скрыжаваньні інакш ня можа быць. Краіна ў крыжы цэльніка. Арышты, зьнікненьні, эскадроны сьмерці. Пад літаўры бітвы за ўраджай, пад новаарыйскі базар, пад воплескі, якія ператвараюцца ў авацыі. Ура, ура блазнам, клоўнам, фіглярам! Ура цырку на дроце!
6.
Савецкі пляц апанаваны галасам. Вясельныя кавалькады гудуць — хто мацней! Яны некалькі разоў аб’яжджаюць пляц па коле і спыняюцца ў сярэдзіне. Вонкі выбіраюцца маладыя, сьведкі, дружкі, сваты. З шырокімі стужкамі цераз плячо, быццам перадавікі жніва і пераможцы сацыялістычнага спаборніцтва. З багажнікаў вымаюцца гронкі бутляў з савецкім шампанскім. Пырскі, пена. Публіка радасна п’е, абліваючы машыны й асфальт. Парожнія пляшкі не хаваюць назад. Не! Іх стаўляюць на дол, стараючыся пакінуць чым болей. Навідавоку ва ўсяго гораду! У каго болей шыкоўна атрымаецца. Астатнія вясельлі чакаюць свае чаргі, каб хутчэй адкаркаваць, выпіць шампанскага савецкага, папазаваць побач з маладымі на фоне навакольнай забудовы — сталінскага палацу з калёнамі, старасьвецкіх камяніц, вялікага касьцёлу, шэрых хрушчовак. Пырскі шампанскага! Абавязкова “савецкага”. У проста шампанскім нібыта няма бурбалак, настальгічнага прысмаку, адчуваньня салюту.
З шырока расчыненых касьцельных дзьвярэй выходзіць вясельная пара са сьвяточнай публікай. Велічна й прыгожа яны спускаюцца да аўтамабіляў. Міжволі мне думаецца, што яны ня будуць шампанстваваць побач з касьцёлам на пляцы. Я іду далей па Замкавай, у бібліятэку імя акадэміка Карскага. Ён напісаў “Беларусаў”, якіх чакалі дзесяцігодзьдзямі і якія толькі што зьявіліся ў кнігарні. У канцы вуліцы, перад скрыжаваньнем, дзе славутая пажарная вежа, побач з брамай былога палацу Храптовічаў, ужо стаялі цугам вясельныя лімузыны і хадзілі дзядзькі са стужкамі на плячах. Перад пажарным дэпо таксама спыніўся картэж. Яшчэ адзін — з бліскучых мэрсэдэсаў — на пад’езьдзе да замкаў, а самы апошні — паміж замкнёнай брамай Новага і арчатым мостам, які вядзе ў Стары замак. Гэта былі новыя белыя “волгі”. На замкавым падворку налівалі шампанскае ў плястыкавыя шклянкі, публіка імкнулася пад шырокія афрыканскія кроны нізкіх дэкаратыўных дрэваў. Калісьці пад імі бавіліся каралеўскія прыдворныя, а нядаўна піў піва за столікам, хаваючыся ад гарачыні, польскі консул Сыльвэстар Шостак.
Крыж аконны, густа-чырвоны, перасунуўся з партрэту нейкай дабрачыньніцы ці сьвятой на апостала. Сьвятая, напэўна, ня проста мнішкай была, а настаяцелькай, мяркуючы па яе шатах і капюшоне, па крыжы на грудзёх. Жоўтыя кветкі перад расьпяцьцем ад сьпёкі пачалі вянуць. Ззаду, за лавамі, недзе пры ўваходзе дурэлі дзеці. Ксёндз нагадваў словы Эвангельля і раздаваў аплаткі. У касьцёле было амаль гэтак жа горача, як на вуліцы. Усе дзьверы трымалі адчыненымі. Ксёндз прамаўляў без асаблівага энтузіязму, яму таксама было горача. Ён гаварыў на вядомую, але ня самую частую ў казанях тэму. “Грукайце і адчыняць, прасіце і атрымаеце”. Потым было павучаньне, што мы ня ўмеем маліцца і ўвогуле лянуемся. Перада мною, увесь час укленчыўшы, апантана маліўся з ружанцам у руках мужчына сярэдняга веку, даволі работніцкага выгляду. Яму, падобна, мала абыходзілі словы пастыра.
Набажэнства распачалося з лагоднай арганнай мэлёдыі. Усе ўзьняліся з лаваў. “У імя Айца, Сына і Духа Сьвятога. Амэн. Вызнаем асновы нашай веры”. І прысутныя сталі паўтараць за ксяндзом... Вады ў купелі было наліта даволі. Ногі расьпятага нагадвалі ногі лялькі з пап’е-машэ, фарба сьцерлася плямамі. Яны здаваліся зьлёгку спацелымі ад сьпякоты і вільготнасьці. Я нават адчуў гэта, калі дакрануўся вуснамі перад выхадам. Сьледам за ўсімі да шэрагу легкавікоў, якія сталі перад касьцёлам, па высокіх сходах спусьціўся ксёндз. Зь ім ішоў служка з мэталёвым вядзеркам са сьвятой вадою, якое ён трымаў аберуч. Сямейнікі, якія прыяжджалі на імшу, сталі кожны асобна ля дзьверцаў машыны. Усе былі ўрачыста-паважныя. Ксёндз Тадэвуш лёгкім крокам рухаўся ўздоўж аўтамабіляў і неяк вясёла густа апырсківаў іх і вернікаў, кожнага разу мачаючы ў сьвятую ваду свой касьцельны квач. На добрую дарожку. Памагай Божа!
Скончана 31 ліпеня 2001 г.
