З-пад бацькавай апекі
Максім Багдановіч напісаў гэтыя дзёньнікі ў 1915-м, калі адпачываў у Крыме. Усяго ён быў там тры разы. Першы раз у 10-м годзе, другі раз у 15-м і апошні — у 17-м. Гэта быў, відаць, самы шчасьлівы год у ягоным жыцьці — 15-ы. Калі ён адпачываў у Старым Крыме, ён быў самастойны, можна сказаць, упершыню. Бо, па-сутнасьці, ён усё сваё жыцьцё залежаў ад бацькі Адама Ягоравіча. І матэрыяльна, і духоўна. Багдановіч у сваім жыцьці не зарабіў грошай. Пасьпеў толькі скончыць ліцэй. Усе ягоныя заробкі — хіба крыхта ганарараў.
Адам Ягоравіч сачыў за здароўем Максіма. Фактычна, тыя паўгоду, якія Максім самастойна пражыў у Менску, давялі яго да сьмерці. Бо бацька прымушаў яго прымаць лекі, даглядаў яго, як дзіця. А ў 15-м Максім вырваўся на волю. Ён трапіў у пансіянат, дзе жыла жанчына — замужняя, але бяз мужа. Звалі яе Клава. У Багдановіча ўзьнікла зь ёй сувязь. Магчыма, адзіная ў жыцьці. І кожны дзень гэтай сувязі ён фіксаваў у дзёньніку. Гэта была такая паперка, шмат разоў скручаная, напісаная простым алоўкам. Яна расчытаная напалову, з дапамогаю крыміналістычнай экспэртызы. Бо расчытаць гэта простым вокам немагчыма.
У дзёньніку па-расейску фіксуюцца літаральна мэдычнымі тэрмінамі дзеяньні мужчыны й жанчыны. І адначасова з гэтым Максім Багдановіч піша іншы твор — для аднаго з турыстычных расейскіх выданьняў таго часу — “Из летних впечатлений”. Можна браць дзёньнік і параўноўваць. “Из летних впечатлений” напісана вельмі прыгожай мовай. Там апісаныя нейкія рэфлексіі, пачуцьці. Максім апісвае, як яны зьбіралі сэрдалікі па калена ў вадзе, як іх здымаў фатограф. Як яны наведвалі закінуты армянскі манастыр, як яны хадзілі ў музэй. Там так усё прыгожа, так рамантычна. А ў дзёньніку ўсё так аголена... І, натуральна, тых, хто ведаў Багдановіча як паэта чыстае красы, дзёньнік проста шакаваў, узьнікала рэакцыя непрыманьня: “Я паваліў яе на зямлю”, “Я падняў ёй спадніцу”, “Я рассоўваю ёй палавые губы” і г.д. Мы стаялі мурам непарушным супраць таго, каб дзёньнік друкавалі. Гэта быў 91-ы год, на той момант мы зрабілі слушна. Пасьля ў нас узьнікла іншая ідэя. Мы пачалі выпускаць архіўныя матэрыялы. Першы “Сшытак” быў прысьвечаны сям’і Багдановіча, непасрэдна бацьку, маці. Другі — стрыечным сёстрам, братам. Трэці мы плянавалі прысьвяціць жанчынам у жыцьці Багдановіча, плянавалі ўключыць туды гэты дзёньнік з нармальнымі камэнтарамі, але так атрымалася, што гэты зборнік ня выйшаў.
Па вялікім рахунку, не настолькі ён цікавы. Большасьць з нас ужо перажыла гэты век Максіма Багдановіча, які пражыў 25 гадоў, 5 месяцаў і 18 дзён. Але з другога боку, як я лічу, калі чалавек давяраў гэта паперы — гэта ўжо не таямніца. Як і тое, што вымаўлена. Ён думаў даказаць некаму, можа бацьку, што ён мужчына, ня хлопчык.
У тым самым 91-м “нявесты Багдановіча”, як мы іх называлі, апанавалі музэй і казалі: “Ня дай Бог, ня дай Бог... Ён цнатлівы юнак”. А Багдановіч не хацеў заставацца гэтым самым цнатлівым юнаком!.. Пасьля тае сувязі застаўся адзін верш, які гучыць вельмі пошла й банальна:
Забудется многое, Клава. Но буду я помнить всегда,
Как в сердце шипела отрава любви, и тоски, и стыда.
Тебя в темно-синем платочке и песню, что пела мне ты:
Прошли золотые денечки. Осталися только мечты
Гэта дзёньнік чалавека, які дарваўся да жыцьця і хоча даказаць, што ён сапраўды жыў. А наперадзе яго чакала вяртаньне ў Яраслаўль, у свой пакой, празь які быў уваход у прыбіральню, пазашлюбныя бацькавы дзеці, мачаха і гэтак далей...
Паліна Качаткова, колішняя супрацоўніца музэю Багдановіча
Толькі ў акадэмічным выданьні
Калі паўстала пытаньне, ці друкаваць дзёньнік, мы, супрацоўнікі музэю, сабраліся і сказалі, што не дамо, што мы ўсе супраць. Ён мусіць быць надрукаваны ў акадэмічным выданьні, дзе сабрана ўсё, напісанае рукой аўтара.
Максім Багдановіч — гэта мой любімы беларускі паэт, і мне было непрыемна чытаць гэты дзёньнік. Проста было непрыемна яго ў руках трымаць, непрыемны быў вэрхал вакол гэтага ўсяго. Максім яго пісаў не для таго, каб ён быў надрукаваны.
Алесь Астраўцоў, былы супрацоўнік музэю Багдановіча
