Клямкi
крытыка
Тэатар пачынаецца зь вешалкi. А тэкст — зь першага абзацу. Ад яго залежыць, адкладзе чытач кнiжку, зазiрне ў канец, каб адразу даведацца, чым усё скончылася, цi будзе чытаць старонку за старонкай. Ягоная цярплiвасьць будзе выпрабоўвацца яшчэ неаднойчы, але выпрабаваньне першымi радкамi — найважнейшае.
Ангельскi пiсьменьнiк Форэстэр заўважыў аднойчы: “Няўдалы сказ можа вярнуць чытача да рэчаiснасьцi, як гук зламанай галiнкi насьцярожвае аленя”. Першыя радкi мусяць выконваць ролю прынады, якая прыцягвае здабычу, распальваючы прагу ды тлумячы сумненьнi. Першыя сказы — гэта як клямка, за якую чытач схапiўся, намагаючыся адчынiць дзьверы i пазнаёмiцца з прапанаваным тэкстам. Калi клямка нязручная, сьлiзкая цi брудная — ён пойдзе шукаць лепшай.
Прыгледзiмся да беларускiх твораў:
“Я еду па вузкай дарозе сярод жытоў. Глыбока ўрэзваюцца каляiны ў аксамiтную мяжу-дарогу. Часам наабапал пападаюцца ямы, i, пераяжджаючы iх, я гойдаюся на сваiх драбiнах, як у калысцы.
Конь бяжыць. Пырхае i патрэсвае грываю. Пуга ляжыць у драбiнах, i калi мне хочацца паддаць каню больш духу, дык я крышку сьцебану ляйчынаю ды гукну:
– Но-о!
Тады зноў пырхне, страсяне грываю, грукне капытамi мой буланы, i я адчуваю прыемную дрыготу...”
Янка Скрыган, “Каля вогнiшча”, 1928 г.
“Ты чакаеш мяне каля шыкоўнага гатэля Don Giovanni. Збоку – доўгi мураваны плот жыдоўскiх могiлак, уздоўж якога спыняюцца здарожаныя аўтобусы. Усе чакаюць, сярод iх i тыя, хто карыстаецца мовай, на якой лаяў сусьветную буржуазiю самы жывы за ўсiх жывых кiтайгарадзкi нябожчык. Вецер, колкi ледаваты дождж. Ты настаўляеш каўнер, зашпiльваеш на ўсе гузiкi даўгi плашч улюбёнага колеру хакi. Ты чытаеш, не дэманстратыўна, але падкрэсьлена, мясцовую дзьвюхмоўную газэту. Спачатку па-тутэйшаму, потым той жа тэкст па-англiйску альбо наадварот. Ты – ня iхнi. Ты не прызнаешся. Аўтобус спыняецца.
Вы цалуецеся. Ты прыгiнаешся, каб выцягнуць зь нетраў багажнi дарожную торбу...”
Сяргей Астравец, “Макаранiчная Бiблiя”, 1998 г.
Цытаты можна множыць бясконца. Яны абрываюцца там, дзе першасная ўвага адскочыла ад тэксту, як гумовы мячык ад сьцяны. Што аўтар хоча сказаць, куды цягне чытача, нiчога яму не патлумачыўшы? У яго няма аўтарытэту Коласа цi Быкава, навошта ён выпрабоўвае чытацкую ўвагу i ня кажа адразу, пра што ідзе гаворка? Хаця б вось гэтак:
“Рака трывожна шумела ў начным змроку. Пахла гнiлымi водарасьцямi, рыбай, паленым драўляным вугалем, якi штогод выкiдвалi ў Дзьвiну з дружыннай кузьнi, што стаяла на самым беразе.
Чалавек нячутна, як прывiд, вынырнуў з вады. Трымаючыся левай рукой за бервяно (гэта быў разбураны вiльгацьцю i часам ствол калiсьцi магутнай лiпы), ён плыў, шырока i моцна падграбаючы правай рукою. За спiнаю ў чалавека быў прывязаны шчыт i кароткае кап’ё-сулiца.
Чалавека вельмi непакоiў месяц...”
Леанід Дайнека, “Меч князя Вячкi”
Амэрыканскi пiсьменьнiк паставiў бы, мусiць, першым другi абзац, не рызыкуючы адцягваць спакушэньне чытача. Амэрыканскiя клямкi самі хапаюць за руку, калi апынешся ад iх на дастаткова малой адлегласьцi. Каб нашым клямкам такi спрыт... Амэрыканец, што праўда, змагаецца толькi за посьпех свайго твору, яму ня трэба ратаваць мову.
* * *
У творах беларускiх аўтараў першыя абзацы працуюць як выдатны фiльтар. Працiснуцца празь ягоныя поры чытачу не лягчэй, чым таму вярблюду праз вушка iголкі. Дый iсьцi трэба супраць плынi, супраць грамадзкай думкi, супраць шэрай паперы, абыходзячы безьлiч спакусаў.
Ня ўсе i не заўсёды пазьбягаюць эфэктнага пачатку. Пiсьменьнiкi ў прынцыпе ведаюць, што прыцягвае зь неадольнаю сiлаю. Чытач шукае высокага напружаньня, канцэнтраванай субстанцыi, рафiнаванай думкi. Яму трэба магутныя эмоцыi, бурлiвыя падзеi, незвычайная прыгажосьць, экзатычныя краiны, развязаньне псыхалягiчных праблемаў, падмацаваньне шляхетнага сьветапогляду, тлумачэньне сэнсу існаваньня — усё тое, што нялёгка здабыць у будзённым жыцьцi.
I хай сабе аўтар ня можа цi не зьбiраецца даваць гэта чытачу. Але ён абавязаны паабяцаць — прычым у першых радках. А там, магчыма, чытачу будзе даспадобы якраз тое, што для яго падрыхтавана. Чытаюць жа людзi раман “Iмя ружы” Умбэрта Эка, перанасычаны тэалёгiяй, лацiнай i сэмiётыкай. Чытаюць i нахвальваюць. Глытаюць просталiнейнае маралiзатарства апошнiх разьдзелаў эпапэi Толкiена ды радуюцца, што кнiга шчэ ня скончылася.
Твор належыць аўтару, але першыя радкi ён мусіць з пакораю ахвяраваць чытачу. Для моцнага твору гэта будзе толькi камэрцыйным прыёмам, але слабейшыя можа зьнiшчыць. Бо само сабою ў аўтара паўстане пытаньне: а што ж такога незвычайнага я намагаюся тут сказаць? Цi стрымаю я дадзенае ў першых радках абяцаньне? Калi ж не, дык што маю сказаць у сваё апраўданьне?
Вядома, неабавязкова пачынаць in media res, як Леанід Дайнека (“У порубе сядзелi трое. Старэйшы, бацька, быў прыкаваны ланцугом да цёмнай дубовай сцяны.” — “Сьлед ваўкалака”). Можна ўжыць iншыя сродкi — трапны эпiграф, прыгожую фразу.
Нiхто не забараняе зрабiць уступ цяжкiм i заблытаным, як у рамане Караткевiча “Хрыстос прызямлiўся ў Гароднi”. Але няпросты для чытача першы разьдзел iнтрыгуе яго ці ня кожным другiм сказам. Ды яшчэ тыя смокi ў Сеньненскiх азёрах, якiх закляў быў прападобны Амбражэй Куцяянскi! Ня кожны вытрымае такое чытаньне (я адолеў толькi з другой спробы), але калi ня кiне, будзе потым адданы аўтарскай волi дарэшты.
Нiхто не аспрэчвае права пiсьменьнiка абiраць сабе аўдыторыю, адсейваючы на першых радках тых, на каго ён не арыентуецца. Але свайму чытачу адразу ж трэба нешта ахвяраваць. Бо яму ўласцiва памыляцца. Чытачы маюць неад’емныя правы, сярод якiх — жыцьцё, свабода й iмкненьне знайсьцi цiкавую кнiжку. I калi чытач сярод тысячаў дзьвярэй абярэ Вашу, але ня знойдзе зручнай, прыемнай у дотыку клямкi... Эвангельская сэнтэнцыя (Мацьв., 7:7) “пастукайце i адчыняць вам” наўрад цi будзе ягонай наступнай думкай.
Даніла Жукоўскi, Горадня
