Клюшчаны
Стоячы на памежным пераходзе на літоўскай мяжы, я назіраў, як афіцэр-памежнік зьбівае пыху зь нейкага ня ў меру фанабэрыстага расейца. Галоўным інструмэнтам выхаваньня славянскага брата афіцэр абраў беларускую мову. Спалучэньне яе з уніформай дае безадмоўны эфэкт. Наблатыканы “гаспадар жыцьця” ўмэнт робіцца разгубленым замежнікам на чужой тэрыторыі... Мы пазнаёміліся. І Алесь, а так клічуць афіцэра, распавёў мне пра яшчэ адзін забыты адрас нашай культуры — капліцу Казімера Сваяка.
Недзе ў памежным лесе, удалечыні ад асноўных трасаў і буйных паселішчаў, там, куды немагчыма дабрацца аўтамабілем, стаіць разбураная шляхецкая сядзіба з радавой капліцай. Падчас першай сусьветнай вайны ў той капліцы, што належала да парафіі Клюшчаны, служыў пробашч Кастусь Стаповіч — паэт Казімер Сваяк, якога мы не вывучалі на ўроках беларускай літаратуры. І які ня быў увянчаны афіцыйным німбам літаратурнага клясыка.
Мы ехалі з памежнікам Алесем у Клюшчаны, да ягонага сябра й цёзкі лесьніка Алеся Марозіка, які згадзіўся давезьці нас да закінутай у лесе капліцы...
Дарога з кожным кілямэтрам губляе прыкметы цывілізацыі. Асфальт саступае месца жвіру. Вёскі драбнеюць. Сустрэчных машынаў няма. Кожны ўбачаны чалавек на глухой дарозе робіцца выразным, быццам кінагерой, узяты буйным плянам. Клюшчаны — апошні населены пункт. Далей дарогі няма. Тупік. Мяжа. Лес. У лесе цяпер разьбіраюць чыгунку, што ледзь ня сто гадоў зьвязвала Лынтупы зь Вільняю.
Лясьнік Алесь прыватызаваў палову колішняй школы, адчыненай за Пілсудзкім і зачыненай за Лукашэнкам, ды некалькі гектараў зямлі навокал. Грунтоўны драўляны будынак рупнасьцю гаспадара ператвараецца ў сапраўдны маёнтак. З усімі выгодамі, і з Інтэрнэтам у тым ліку. Былая школа стаіць на ўзвышшы, і краявіды з Алесевага акна такія, што не прысьніш. А яшчэ — гаспадарка, ад казьлянятаў да аўто. Ці ня гэта нараджэньне новых арыстакратычных фаміліяў? Зьдзейсьненая мара аб Новай зямлі? Адказ дадуць лесьніковы дзеці, Адась і Наста, якія ўжо ведаюць пра сваю зямлю болей за дарослых дзядзькоў у далёкім Менску.
Шпацыруючы па мястэчку, лясьнік Алесь паказаў насупраць утульнага касьцёлу, дзе маліўся ксёндз і паэт Стаповіч-Сваяк, руіны немалой сядзібы. Менавіта тут, у хаце Віктара Смаленскага, зьбіраўся колішні “Хаўрус сваякоў”, слава пра які йшла па навакольлі. Цяпер шмат хто вам давядзе, што менавіта тут адбылася першая пастаноўка Купалавай “Паўлінкі”. Сам Сваяк пісаў пра гэта наступнае: “Новы 1916 год. Адбыўся сягоньня так званы “літаратурны вечар” нашага хору. Усе дэклямацыі павяліся як найлепей. Найвыбітнейшыя песьняры Беларусі знайшлі тут дастойнае месца. Найболей падабаецца ўсім наш стары Багушэвіч. Яго “Праўда” пакінула на ўсіх тварах сьлед глыбокага задуменьня. “Ой, цяжка, цяжка!” — словы гэтыя ўзятыя з-пад сэрца беларуса”.
Вайна, тыф, сьмерць. Бясконцыя службы за супакой душы, перадсьмяротныя споведзі, пахаваньні дзяцей. І ў той самы час — “літаратурныя вечары”. Каб гэта зразумець, напэўна, трэба добра ўсьведамляць сэнс таго “Ой, цяжка, цяжка”. Каб мець права казаць тое беларускае “цяжка”...
На Клюшчанскіх могілках усё як у Сваяковых запісах. “Адчыніў я шырокую браму магільніка. Простая палісада дзеліць яго напал. На ўзгорку статуя Маткі Божай з скрыжаванымі рукамі на грудзёх. Дрэў і дрэўцаў галіны прысланяюць рады крыжоў, драўляных, простых. З мокрых пажаўцелых лістоў спадаюць каплі нябеснай расы. Між дрэў найстаршы — клён, пасярэдзіне магільніка. Пад ім яшчэ ніхто не ляжыць. Там месца для мяне...”
Мае праваднікі зьвярнулі ўвагу на адно надмагільле. На прыгожай пліце было напісана: “Беларускі дзяяч-патрыёт. Інжынэр Адольф Клімовіч. Табе, Божа, паклаў я надзею. Хай ня буду адкінуты навекі. Тedeum laudamus. 1900—1970”. Як патлумачылі мне мае спадарожнікі, рэдагаваныя Клімовічам агранамічныя часопісы “Самапомач” да гэтае пары ў пашане сярод старых людзей...
Мы ехалі ў лес да той капліцы. Конь Чучмек бег па мокрым сьнезе, зь цяжкасьцю цягнучы нашыя санкі. Лежачы на сене ды аглядаючы палі, блізкі лес, слухаючы гаворку спадарожнікаў, я, гарадзкі жыхар, пачуваўся быццам на здымках прыгодніцкага кіно пра партызанаў. Пад шоргат палазоў я слухаў сваіх новых сяброў:
“Пад’яжджаем да месца, якое называецца Шайкуны. Некалі было ўладаньне паноў Сволькенаў, далёкія родзічы якіх паходзяць са Швэцыі. Праехалі вось палісады мы. Палісада каля трох прыблізна кілямэтраў, яна злучала некалі Клюшчаны, касьцёл парахвіяльны, зь сядзібай Сволькенаў у Шайкунах. Ад маёнтку нічога не засталося. Засталіся толькі рэшткі парку, сажалак, мастоў, гаспадарчых пабудоваў. І рэшткі ад адной студні. Усё. Ад палацу нават падмуркаў няма на сёньняшні дзень. Толькі ў лесе фамільная капліца Сволькенаў. І ў гэтай капліцы Казімер Сваяк, калі быў пробашчам у Клюшчанскім касьцёле, таксама адпраўляў імшу. Сёньня гэтая капліца разрабаваная, знаходзіцца ў непрыглядным вельмі выглядзе — бяз столі, бяз даху. Толькі сьцены стаяць і рэшткі ад трунаў засталіся. Распавядалі мясцовыя жыхары, як некалі за савецкім часам прыяжджалі савецкія вайскоўцы на бульбу. Разрабавалі фамільны склеп, дасталі маладога пана з труны і ўвечары ставілі да дрэва. Хто-небудзь па дарозе ішоў (тут якраз дарога праходзіць каля капліцы празь лес) і палохаўся. Многія яшчэ памяталі яго, і нават пазнавалі паніча маладога. У яго рудыя валасы былі. Здавалася, як здань нейкая стаіць, гэтая ягоная мумія...”
Я спытаўся, ці засталася памяць ад дзейнасьці “Хаўрусу сваякоў”. “Старыя людзі памятаюць, — казаў адзін з Алесяў. — Той самы Хадорскі расказваў, што іх вучылі беларускіх песень касьцельных. Але ён згадваў не Сваяка, а Клімовіча. Ён, відаць, з гэтай моладзьдзю болей працаваў. З такога маленькага кутка, пара хутароў, выйшла зь дзясятак дзеячоў агульнабеларускага маштабу. Толькі Сваякоў было чатыры ці пяць братоў. Янка Быліна, псэўданім Івана Семашкевіча, ксяндза, пасьля Адольф Клімовіч. Гэта ўсё з маленькага кутка Клюшчанскага. Яны сюды багата літаратуры прывозілі. Прывозілі кніжкі, лацінкай друкаваныя. Якіх я нават у Нацыянальнай бібліятэцы ня бачыў... Ну вось і капліца. Тр-р-р-р!”
Схаваная сярод ялінаў капліца паказваецца з дарогі нечакана. І дзякуючы гэтай нечаканасьці ці таму, што месца сапраўды глухое, здаецца вяршыняй архітэктурнай зграбнасьці. Пабудова аскетычна сьціплая. Атынкаваныя сьцены вышынёй мэтраў дзесяць, гатычныя вокны, столь абваленая. Пазіраючы на капліцу з розных бакоў, я злавіў сябе на думцы, што ледзь не ва ўсіх беларускіх руінах не знаходжу прыгажосьці заняпаду. Усе нашыя разбураныя помнікі карціць прывесьці ў першапачатковы выгляд. І палацы ў Ружанах ды Косаве, і сядзібы ў Залесьсі ды Лошыцы, і ўсе зруйнаваныя храмы й гарадзкія кварталы. І гэтую капліцу.
Гледзячы на двух моцных мужыкоў ля капліцы Сваяка, я раптам зразумеў, чаму беларусаў называюць нацыяй паэтаў. Не вялікіх палітыкаў ды военачальнікаў, не навукоўцаў і не спартоўцаў. Яны, спартоўцы з палкаводцамі, безумоўна, усе былі, ёсьць і будуць. Але так выйшла, што, калі па-сапраўднаму “цяжка”, толькі на паэтаў апошняя беларуская надзея.
Вяртаючыся назад, мы вырашылі завітаць у вёску Барані. У хаце, дзе нарадзіўся Казімер Сваяк, цяпер жыве дзевяностагадовая Анэля Стаповіч. Старая адчыніла нам дзьверы у цёмнае жытло, бо электрычнасьці не давалі. Мы сядзелі за старым сваякоўскім сталом, перад сьвечкаю, а цётка Анэля радавалася, што прыехаў хтосьці адведаць яе: “Дзякуй вам, што прыехалі, адведалі. І мне ўжо аж радасьць, як прыедуць людзі, адведаюць. Ужо я знаю, што аб яго... Во, імшу паехала замовіла, сказала ксяндзу, што так і так, і дзядзька родны, і быў ксяндзом. Так хораша ў касьцёле імшу адправіў, пабагаславіў. І тады сабраліся людзі, каторыя былі ў касьцёле, дала нейкі абед зьесьці, ды папяялі песьні яго, Сваяка.” Не змаглі мы не пацікавіцца і сакрэтам цётчынага доўгажыхарства. “Як пражыць? — адказвала старая. — Я ж ня думала, што я гэтулькі гадоў буду жыць. Каб нешта надта цяжка, то не. Ногі паболеюць. А так, каб ня ногі, дык яшчэ ж сама — і пліту, сама яшчэ... Было дровы там прывязьлі. Я прыйшла памагаць, яны мяне прагналі, кажуць, ідзі дахаты, бо яшчэ павалішся. А я кажу, як прыйшла сюды, не павалілася, дык і тут не павалюся. І памаленьку хаджу і раблю праз цэлы дзень... 91 год як адзін дзень. І ўсё добра было. ...Перш і цяжка было, як вайна была, і як бяз хлеба былі, усяго было... Забылася, як адзін дзень. І цяпер я давольная. Нічога ня маю. Тая сьмяецца, прыйшоўшы, кажа: “Во, цяжка жыць”. А я кажу: мне ня цяжка. Як адзін дзень”. Я глядзеў на гэтую жвавую жанчыну, якая зьведала, што такое нефальшывае беларускае “цяжка”.
Зьміцер Бартосік
У Беларусі нішто нікуды не дзяецца. Можна ня мець дакумэнтальных сьведчаньняў, мэмарыяльных знакаў і музэяў, затое людзі помняць усё. Дакладней, заўсёды знойдуцца людзі, якія прыгадаюць былое. Цяжэй адшукаць такіх у гарадох. А ў вёсцы абавязкова знойдуцца сьведкі старой і нават вельмі старой гісторыі. У Беларусі ніхто не забыты. У Беларусі памятаюць і кожнага з нас.
Казімер Сваяк
Казімер Сваяк (ксёндз Стаповіч) – цэльная і разнастайная асоба. Паводле ягоных вершаў і запісаў прасочваеш, як чалавек ад няверы прыходзіць да веры. Праз усё жыцьцё ён незадаволены сабою і наракае на ленасьць розуму і холад сэрца, ён нібы правакуе сябе на веру і дакарае сябе тым, што не адчувае той належнай вялікай любові да Бога. Сваяк змагаецца з уласнымі сумневамі і чужымі спакусамі, найперш з алькаголем, які завалодвае ягонымі аднагодкамі. Ён прагне Бога і на сваім шляху часам знаходзіць экзыстэнцыйныя матывы. Скажам, пра каштоўнасьць гэтага моманту: “Для Бога няма прошласьці ані будучыні, ёсьць толькі цяпершчына, што цягам сваім абымае тры эпохі часу... Чым жа ёсьць час, у каторым мы трываем? Гэта моманты, пералётныя для нас, нерухомыя для Бога... Чым жа ёсьць само жыцьцё чалавека? Гэта хвіліна нязначная ў вечнасьці... Пашто думаць аб мінуўшчыне або аб будучыні? Карыстай з тэй ласкі Божае, каторую цяперака маеш”.
Дазволю сабе параўнаць гэткія развагі з падобнымі словамі зусім іншага творцы – Джона Ленана, які таксама настойліва паўтарае думку пра каштоўнасьць гэтага моманту: “Пра што мы забываем у горкія хвіліны – гэта пра магчымасьць жыць цяперашнім момантам. Жыві ім, радуйся кубку гарбаты, здабывай радасьць штохвілінна зь любой дробязі. Бо з такіх дробязяў і складаецца ўсё наша жыцьцё. Мы ўсё адно жывем такім чынам – толькі бяз гэтае асалоды ад кожнага дня і бяз страху за яго. А ён жа можа аказацца апошнім: гэта гучыць сьмешна, але раптам цябе выпадкова пераедзе аўтамабіль ці з табой адбудзецца яшчэ нешта...”
Дзіўным чынам Казімер Сваяк і Джон Ленан кажуць тое самае: трэба жыць гэтым момантам. Я наўмысна супаставіў двух такіх розных творцаў, каб сказаць пра адзінства сусьветнае культуры і пра інтэграванасьць у гэтае адзінства беларускага сьвятара і паэта.
Няпэўнасьць ва ўласнай веры стала для Сваяка ці, дакладней, для беларускай культуры карыснаю. Ён не замкнуўся ў завершаным вобразе сьвятара, а выйшаў на рэлігіятворчую сьцяжыну. Разумеючы патрэбу беларускае рэлігіі альбо спэцыфічнага беларускага хрысьціянства, Сваяк інтуітыўна прыйшоў да сынтэзу яго з дахрысьціянскімі народнымі традыцыямі.
Трэба ўявіць сабе часы нашаніўства, калі ў Беларушчыне ўсё імкліва стваралася, прыдумлялася. Дубейкаўскі выпрацоўваў нацыянальны стыль у архітэктуры, Тарашкевіч складаў беларускую граматыку. Ластоўскі рабіў канцэпцыю нацыянальнае гісторыі. Рэлігіятворчасьцю выпала займацца Сваяку. Сутнасьць ягонае ідэі ў тым, што Бог – адзін, а Дажбог, Сварог, Стрыбог – гэта ягоныя каляндарныя іпастасі.
Пражыў Казімер Сваяк 35 гадоў. Выдаў некалькі кніг у розных жанрах. Доўга хварэў на сухоты. Памёр у Вільні. Пахаваны на славутых могілках Роса, на Літарацкай горцы, побач з Сыракомлем, Ядвігіным Ш., Дубейкаўскім, Аляхновічам ды цэлай плоймай дзеячоў беларускай культуры.
Цікава, што пра мару знайсьці апошні прытулак на могілках Роса пісалі ў сваіх вершах Уладзімер Жылка, Натальля Арсеньнева, Максім Танк. Але іхнае жаданьне ня спраўдзілася. Жылка ляжыць у далёкай Сібіры, Арсеньнева – у Амэрыцы, а Танк у Пількаўшчыне. На Літарацкай горцы – Сваяк. Але і ягонае жаданьне – быць пахаваным пад клюшчанскім клёнам – ня спраўдзілася.
Сяргей Паўлоўскі
