Сымона Папэску
Чаму мы тужым па часах сацыялізму
Па камуністах румыны сумуюць па-рознаму. Большасьць з тых румынаў, якія тужаць па прамінулай эпосе, аплакваюць яе дробныя выгоды, інакш кажучы, пакутуюць на “настальгію страўніка” — сьцьвярджаюць, што за Чаўшэску елі болей і смачней. Схільны, схільны чалавек да частковых стратаў памяці! Кажучы, што калісьці ім жылося лепей, яны быццам забываюць пра галечу апошніх гадоў сацыялізму — амаль такую, як цяпер у Паўночнай Карэі. Многія зь іх выкрасьлілі з памяці 80-я, атаясаміўшы кіраваньне камуністаў з “адлігай” 60—70-х. Гэтыя людзі тужаць па адным дзесяцігодзьдзі, а не па сацыялізьме наагул!
Сапраўдную тугу адчуваюць былыя партыйна-намэнклятурныя бонзы, што лёгка зразумець, хоць іхныя прывілеі датычылі банальных рэчаў, якія сёньня мае кожны. Пачуцьцё абранасьці, доступу да раскошы — нават мінімальнай — прыносіла незвычайную асалоду, а цяпер прымушае смуткаваць па часах, калі адно валоданьне рэчамі “адтуль” (з забароненага, таямнічага Захаду) давала прызнаньне і незвычайны прэстыж.
Адну з прывілеяваных кастаў складалі літаратары. Многія з тых, хто “выбіўся” перад рэвалюцыяй, пры дапамозе палітычнай сыстэмы, што разглядала пісьменьнікаў як сваю візытоўку, здабылі статус мэтраў і мелі прывілеі, якія немагчыма ўявіць сёньня, — вялікія тыражы, вельмі прыстойныя ганарары, вілы ў курортных мясьцінах, дамы творчасьці, высокія пасады, замежныя паездкі за кошт дзяржавы (зрэшты, выезды за мяжу дазваляліся ў выключных выпадках) і г. д. Некаторыя творцы былі абвешчаныя зоркамі першай велічыні, і пазбаўленыя вялікага выбару чытачы па інэрцыі цешылі іхнае самалюбства. Пісьменьнікі павінны былі стаяць на варце маралі, нават калі стваралі двухсэнсоўную з этычнага пункту гледжаньня літаратуру, праносячы паміж радкоў малыя ісьціны, якія маглі сысьці за падрыўныя ідэі, — але толькі з дазволу ўлад! Таму не зьдзіўляе прызнаньне колішняга дысыдэнта Андрэя Плешу, выдатнага пісьменьніка і міністра замежных спраў у часы прэзыдэнцтва Эміля Канстанцінэску: “Ведаеш што? Раней я быў шчасьлівейшы, — сказаў мне нядаўна мой добры прыяцель, адважны і прызнаны паэт, які ў 1989 г. апынуўся ў радах нашых незьлічоных радыкальных дысыдэнтаў”. Усё гэта спалучаецца з агульнай настальгіяй па малым гераізьме камуністычных часоў.
Тады мы былі лепшыя
Пра тугу па сацыялізьме Андрэй Плешу яшчэ ў 1991 г. напісаў нарыс “Раней было лепш”, які ўжо ўвайшоў у румынскія школьныя падручнікі. Разважаючы над прычынамі навязьлівай настальгіі па “стане рэчаў, які мог скончыцца толькі морам крыві”, — такімі, як дурнота, крывадушша ці дэман настальгіі (“агульначалавечы інстынкт стаўленьня да мінуўшчыны, якая б яна ні была, як да каштоўнай спадчыны”), — аўтар прыйшоў да цудоўнай высновы: “Што раней не было лепш, гэта дакладна. Аднак часам я задумваюся, ці не былі мы — усе разам і кожны паасобку — лепшыя, чым цяпер”. Няўжо румыны былі лепшыя ў часы кіраваньня камуністаў? У гэтым сутнасьць кананічнай настальгіі — настальгіі па ідэальным Я. Калі ўсё было дрэнна, мы былі лепшыя!
Адным з паняцьцяў, якія пасьля 1990 г. расчаравалі, быў панятак дэмакратыі. Дэмакратыя азначае не аўтаматычную роўнасьць, а толькі роўнасьць шанцаў. Выглядае на тое, што з роўнасьцю ў галечы (тыповай для часоў камунізму) жыць лацьвей, чым зь непазьбежнай няроўнасьцю, якую нясе з сабою дэмакратыя. Роўнасьць давала адчуваньне нейкага братэрства, салідарнасьці, надавала адмысловую псыхалягічную і рытарычную афарбоўку займеньніку “мы”. Ужываючы множны лік, гаворачы ад імя “нас” (“нас, румынаў камуністычнае пары”), мы менш адчувалі сваю асабістую трагедыю. Пад ціскам супольнай нядолі нараджалася таксама пачуцьцё міжвольнай еднасьці, малога гераізму, уласьцівага кожнаму з “нас”. Некаторыя тужаць па гэтым “мы”, якое не вымагала адказнасьці, у якім можна было драмаць са зручнай думкай, што нічога зрабіць нельга, і якое давала ілюзію таго гераізму, што называлі “супрацівам” (а ў выпадку інтэлігентаў — “супрацівам праз культуру”).
Цікава, ці не залежыць інтэнсіўнасьць румынскай настальгіі яшчэ і ад мясцовасьці, бо лічыліся ж шчасьліўчыкамі жыхары некаторых раёнаў — гарадоў ля югаслаўскай і румынскай граніцы. У 80-я гады яны маглі час ад часу выбірацца “за мяжу”, каб пахадзіць па магазынах (а вугорцы гэтак жа “атаварваліся” ў Румыніі ў 70-я). Жыхары прыгранічча таксама маглі глядзець больш “лібэральнае” тэлебачаньне нашых шчасьлівых суседзяў, замежныя забаўляльныя перадачы.
Я належу да апошняга пакаленьня, пэрыяд сталеньня якога цалкам прыпаў на камунізм — той самы змрочны, самы “радыкальны” і нішчымны румынскі камунізм 80-х. Юнацтва, гэтак жа як і дзяцінства, для кожнага нармальнага чалавека павінна быць прадметам найбольшай настальгіі. Гэта, аднак, не адносіцца да майго пакаленьня (тых, што нарадзіліся недзе ў 1965-м). Ад “пакаленьня-80” (так называецца апошняя генэрацыя пісьменьнікаў, мастакоў, музыкантаў і г. д., што сталі больш-менш вядомыя ў васьмідзясятыя гады) мяне аддзяляе менш чым дзесяць год, а здаецца, нібы мы належым да дзьвюх розных эпох! Паміж людзьмі, народжанымі ў 50-я гады, і маім пакаленьнем ляжыць — пры ўсёй адноснасьці і ўмоўнасьці, вядома, — такая самая бездань, як паміж амэрыканскімі “бэбі-бумэрз” і “пакаленьнем ікс”, якое прыйшло сьледам за імі.
Падчас сталеньня і студэнцтва будучае “пакаленьне-80” ядналі элемэнты “структуры побыту” (яшчэ супольнага і… канкрэтнага), сымбалі, уласьцівыя эпосе “флаўэр-паўэр”, у якой яго прадстаўнікі вырасьлі (мода гіпі, музыка 60-х ды 70-х гадоў, рэчы, якія яшчэ можна было прывозіць з Захаду або суседніх краін, эўрапейскія ці амэрыканскія фільмы, якія яшчэ можна было паглядзець у кінатэатрах і г. д.). Маё пакаленьне — першае (і апошняе), прадстаўнікоў якога нішто не аб’ядноўвала і якое ў выніку ні па чым не сумуе, нават па колішняй мас-культуры.
Для майго пакаленьня, якое сталела ў 80-я гады, “мас-культуры” як такой ужо не існавала: не было ўжо фільмаў, музычных груп, імпартных пласьцінак, моднага адзеньня; не было ўжо амаль нічога з таго, што прывязвае нас да часу, — штодзённых дробязяў, якія ўтвараюць “стыль” пэўнай эпохі, надаюць ёй адметнасьць, сьведчаць, урэшце, што жыцьцё працягваецца, хай сабе і за камуністамі. Ці могуць аб’ядноўваць людзей супольныя расчараваньні, а ня толькі радасьці? Вядома, могуць, але ў нашым выпадку так не было. Нас, народжаных у сярэдзіне 60-х, ядналі толькі супольныя нястачы, дэфіцыты, пачуцьцё скрадзенай маладосьці. І тое, чаго нам не ставала, мы спрабавалі нагнаць, як каму ўдавалася, пасьля 1990 г. Калі ж казаць пра адчуваньне прыналежнасьці да пакаленьня, дык, як ні дзіўна, мне бліжэйшы побыт моладзі 90-х. Калі яны спазнавалі сьвет, я яго вяртала. “Нірвана”, “Мэталіка” і Стынг былі мне бліжэйшыя, чым “Бітлз”, “Дайр стрэйтз” ці “Паліс”. Ня ведаю, ці існуе “нэгатыўная настальгія” — настальгія па часе, канчаткова страчаным. Ня ведаю, ці можна казаць пра “настальгію наадварот”, якая заклікае не вярнуцца ў мінулае, а перажыць нанова час, які быў у цябе ўкрадзены, вярнуць усё: забароненыя кнігі, музыку, падзеі сьвету 80-х, які ў той час быў недаступны. Усе гэтыя ідэі і вобразы я ўвабрала ў 90-х, поруч з тагачаснымі ідэямі і вобразамі. Пасьля 1980-га, у найцяжэйшы пэрыяд румынскага камунізму, усе мы, незалежна ад веку, перажылі галечу, якая дала ўсім аднолькавую магчымасьць выбару і аднолькавы досьвед. Прадуктовы набор складаўся з аднаго пачка масла на тыдзень для ўсёй сям’і, адзінага гатунку хлеба (па картках), адзінага віду рыбы (тады быў папулярны іранічны лёзунг: “Рыба на кожным стале!”). Курылі мы адзіную марку цыгарэт (хоць не, марак было дзьве: агульнадаступныя “Карпаты” і прэстыжныя “Snagov”, зь фільтрам), насілі аднолькавую вопратку фасону “унісэкс” (выключэньнем зьяўлялася адзеньне для кабет пасьля трыццаці, якія мелі выбар з трох-чатырох варыянтаў касьцюму ў цёмных тонах), езьдзілі на аднолькавых машынах — “Dacia-1300”, жылі ў аднолькавых дамах — халодных шматпавярховіках зь ледзяной вадой і нестабільным газазабесьпячэньнем (гатаваць прыходзілася ноччу, калі “давалі газ”).
Камунізм 80-х гадоў у Румыніі быў зусім не падобны да польскага, вугорскага, чэскага ці югаслаўскага камунізму (хіба толькі ў Альбаніі ды ў Савецкім Саюзе жыцьцё было такое ж цяжкае). Памятаю польскую касмэтыку, якая прадавалася на чорным рынку, вельмі мілыя чэскія камуністычныя фільмы для дзяцей, пласьцінкі з заходняй музыкай, што прывозіліся з Баўгарыі, Вугоршчыны ці Югаславіі, баўгарскае тэлебачаньне, аляпаватыя перадачы якога давалі магчымасьць хоць неяк расслабіцца (у Румыніі тэлебачаньне вяшчала дзьве гадзіны ў дзень, дый тое пра аднаго Чаўшэску, таму мы “лавілі” Баўгарыю з дапамогай спэцыяльных антэн, а ў Бухарэсьце дзеля гэтага нават адкрыліся курсы баўгарскай мовы!). Пад канец 80-х гадоў не было ўжо нейкай розьніцы між пакаленьнямі. Усе мы былі ахвярамі герантакратыі.
Калі і ёсьць сёньня ў Румыніі людзі, якія сапраўды тужаць па камунізьме, дык іх няшмат. Справа не ў палітычных поглядах — часьцей гаворка ідзе менавіта пра няпэўны сум па маладосьці, калі яны былі дужымі і здаровымі, калі іх абараняў ад нягодаў уласны дух. Іхная пазыцыя трохі нагадвае показку пра дзьвюх кабет, якія, абмяркоўваючы сталінскія часы, уздыхаюць: “Гэта была добрая пара: мы былі такія маладыя!”
Пад настальгіяй маюцца на ўвазе ўспаміны, але туга па сацыялізьме вынікае з забыцьця. І чым глыбейшае забыцьцё, тым большая настальгія.
Настальгія ак асабістая праблема
Стаўленьне да супольнай, усіхнай мінуўшчыны — рэч глыбока асабістая. Я гутарыла з многімі знаёмымі пра нашу камуністычную маладосьць. “Як, няўжо ты ня памятаеш, якія мы былі шчасьлівыя, калі гадзінамі, днямі і начамі размаўлялі між сабой пра кнігі? Ня памятаеш нашых вечарын, на якіх мы танчылі як шалёныя і курылі цыгарэту за цыгарэтай?” — запытаў у мяне адзін зь іх, абражаны тым, што я скажаю рэчаіснасьць. Чаму ж не, я памятаю нашы бясконцыя спрэчкі, тую агульную агаломшанасьць, у якую мы акуналіся з галавой, памятаю бяздумнасьць, зь якой мы бавілі час, каб аддаліць будучыню. Памятаю нашы спатканьні, афарбаваныя пэўнай доляй суму, падчас якіх мы спрабавалі рабіць пад заходнюю музыку тое, што, на нашу думку, рабіла заходняя моладзь. Памятаю нашы немудрагелістыя ўборы з прэтэнзіяй на адпаведнасьць “модзе”, скапіяваныя са строяў, атрыманых некаторымі з нас ад замежных сваякоў, альбо пашытыя паводле леташняй “Бурды”.
“Як, ты ня памятаеш, як мы весяліліся?” Але, памятаю, як мы сустракаліся і сьмяяліся, нібы дурні, з Чаўшэску, памятаю, як некалі танчылі пад дзяржаўны гімн і як рагаталі, сьпяваючы патрыятычныя песьні ў рытме джазу або поп-музыкі. Памятаю таксама, як потым усе мы вывучыліся на настаўнікаў і ўставалі пасярод ночы, каб дабрацца цягніком у вёскі, у якія нас разьмеркавалі. Памятаю гэтыя халодныя клясы і галодных дзяцей, частка зь якіх ніколі ня бачыла апэльсына (!). Апроч добрых адзнак, я адорвала іх “матэрыяльнымі ўзнагародамі” — выразкамі зь нейкага старога часопісу “made in West” са здымкамі мадэляў для дзяўчынак і аўтамабіляў для хлапчукоў (радасьць была велізарная!).
“Ня памятаеш, як многа мы чыталі?” Пасьля заняткаў у школе я з адчаем накідвалася на кнігі. Мозг імкнуўся кампэнсаваць дэфіцыт уражаньняў. Часта мозг замяняў нам усё цела, мозг рабіўся нашым целам. Я бачыла і адчувала мозгам, падобна да таго як мае вясковыя вучні адчувалі недасяжныя апэльсыны. Падчас канікулаў мы чыталі па дзьве, па тры кніжкі на дзень. Нашы дамы, поўныя кніг, нагадвалі цесныя каморкі. Мы чыталі ў марозныя зімы, цёпла апрануўшыся, схаваўшыся пад плед і запаліўшы лямпу нават удзень. А што нам заставалася, калі больш не было чым заняцца?! “Як, ты ня памятаеш, колькі мы мелі часу?” А ўжо ж, памятаю, як шмат часу было ў мяне на сум, на нуду, на апантанае чытаньне. Я была нібы Абломаў, толькі, у адрозьненьне ад яго, ня спала, а чытала. Але чытаньне таксама было разнавіднасьцю сну — сну з расплюшчанымі вачыма.
“Ня памятаеш, як мы білі лынды?” А як жа, памятаю: мы жылі як расьліны, як нерухомыя, застылыя ігуаны. Гультайства было адзінай нашай раскошай. “Ня памятаеш, што для нас значыла сяброўства?” Так, памятаю: мы ўтваралі своеасаблівы клан, стрыжнем якога былі размовы пра сусьветную літаратуру (нам здавалася, што мы ўсё прачыталі!). Цяпер мы ня бачымся месяцамі і гадамі. Дык сяброўства ці нейкая іншая сіла трымала нас разам? А можа, сяброўства наагул зусім ня тое, чым мы лічылі яго тады, можа, гэта нешта большае? “Ня памятаеш, як мы забаўляліся?” Памятаю, якая гэта была забава, калі пасьля 23-й гадзіны пераставалі хадзіць аўтобусы і нас затрымлівала паліцыя. Памятаю таксама дзяўчат, якія памерлі, бо не захацелі нараджаць і ніхто ім не дапамог, калі яны зацяжаралі, — давялося рабіць нелегальны аборт. Памятаю таксама свайго прыяцеля, які скончыў жыцьцё самагубствам. І памятаю свой здымак 1989 г. — здымак зацкаванага зьвярка з бліскучымі вачыма, коратка пастрыжанымі валасамі і акуратна пакладзенымі на калені рукамі. Неяк сяброўка сказала мне, што найбольшай крыўдай, якую прынёс ёй сацыялізм, быў замах ня столькі на ейную чалавечую годнасьць, колькі на жаноцкасьць. Пазбаўленьне жаноцкасьці. “А што ён табе даў добрага?” — спыталася я. “Перажыўшы сацыялізм, я магу цешыцца з кожнай дробязі, люблю жыцьцё, нават калі шмат у чым яно цяжэйшае за тое, што было раней”.
Страчаны рай
і інфантыльнасьць
Сацыялізм — гэта ня толькі ідэалёгія, гэта пэўны сьвет. Яго, аднак, нельга проста так ні дэманізаваць, ні забыць. Але яго можна прааналізаваць, паглядзець на яго крытычна, бязьлітасна і разам з тым збоку ды зь вялікай доляй іроніі, як гэта зрабілі мае маладыя калегі, што назвалі сваю нядаўна выдадзеную кніжку “Ў пошуках страчанага камунізму”. Гумар, які пранізвае яе, надае ўсяму дзіўную… замілаванасьць. Само сабой, зірнуўшы на сацыялізм як на нешта далёкае, канчаткова мінулае, мы знойдзем у ім і сёе-тое прывабнае: гэта было своеасаблівае “сюррэалістычнае” рабства — з рабамі, якія выстойвалі ў чэргах па білеты ў кіно, па кнігі (апошнія купляліся “з нагрузкай”: добрыя і дрэнныя разам); з моцнымі, дружнымі сем’ямі, якія захоўвалі традыцыі і ў якіх старэйшыя (часьцей за ўсё пэнсіянэры) гадзінамі стаялі ў чэргах, каб “дастаць” які-небудзь дэфіцыт для астатніх; дзе культ сяброўства нараджаў цудоўныя повязі паміж людзьмі і даваў бязьмежную інтэлектуальную (і эмацыйную) асалоду ад бясконцых гутарак за кубкам гарбаты. Гэта была эпоха, калі час бег па-іншаму, выпісваючы фігуры, якія напаўнялі сьвет непазбыўнай, часам цудоўнай мэлянхоліяй…
Кожная настальгія зьвязана з пачуцьцём незваротнай страты “раю”, якое можа існаваць толькі дзякуючы інстынкту “ідылізацыі” мінуўшчыны. Усе мы запраграмаваныя на тое, каб сумаваць па сваім дзяцінстве, незалежна ад таго, якім яно было. Калі ж паглядзець на ўсё цьвяроза і рацыянальна, нам ня варта ўспрымаць дзяцінства як эпоху шчасьця: гэта быў час забаронаў, падпарадкаваньня бацькам, настаўнікам і г. д. Але дзяцінства ўсё адно лічыцца “залатым векам”. У таталітарных і патэрналісцкіх сыстэмах дарослы чалавек — і ня толькі Мілан Кундэра адстойвае гэтую думку — прымусова інфантылізаваўся, жыў у сыстэме правілаў, якія давалі яму адчуваньне ўпэўненасьці ў заўтрашнім дні і пазбаўлялі адказнасьці. Зьдзяцінеўшы, дарослыя маглі гуляцца ў грамадзкай “пясочніцы” пад чуйным вокам бацькі, які клапаціўся пра іх і забясьпечваў ім спакойную будучыню да той пары, пакуль яны выконвалі правілы: “так добра, а так — дрэнна”. Нуда, якую адчуваюць сёньня некаторыя, вынікае з заганнай інфантыльнасьці, што дае людзям ілюзію маленькай свабоды і разам з тым — нявіннасьці.
Настальгія як мэтад працы
Я таксама схільная да настальгіі. Як і польскі пісьменьнік Андрэй Стасюк, я лічу, што “мінуўшчына і ўспаміны — мая айчына і мой дом”. Для мяне як для пісьменьніцы вяртаньне ў мінулае — непазьбежнасьць, настальгія ж — мэтад працы.
Я не ўспрымаю камунізму, у якім нарадзілася, ні як “паўнату” (пакутлівы досьвед, які можна апісваць ці выкарыстоўваць у якасьці жыцьцёвага багажу), ні як “пустату” (нешта абсалютна нецікавае, пра што варта забыць, — белую пляму ў існаваньні). Сацыялізм — ад найменшых побытавых дэталяў да сыстэмы адукацыі, ад ежы (хіба чалавек не зьяўляецца тым, што есьць, як пісаў адзін філёзаф?) да сыстэмы ўсялякіх забаронаў і ўціску, якая вісела над намі, — паўплываў на ўсіх нас, але па-рознаму. Калі мы былі роўныя ў бядзе, дык не былі падобныя ў тым, што сацыялізм зрабіў з кожнага з нас. Па сутнасьці, я — гэта тое, што сацыялізм і рэакцыя на сацыялізм зрабілі зь мяне. Сацыялізм быў нечым накшталт строгага бацькі — а краіна была строгай маткай. Яны давалі мне “здаровыя” кнігі, але я купляла выключна “хворыя”, “дэкадэнцкія”. Яны прапаноўвалі мне выхаваўчыя аповесьці пра піянэраў, а я западала на апавяданьні пра “кепскіх хлопцаў” і “кепскіх дзевак” (чула пра адну зь іх, Мадонну, якая сьпявала ў стылі дыска, а потым нават бачыла яе на відэа). Мяне спрабавалі прыстасаваць да герантакратыі, а я жыла ў сьвеце кніг, сярод моладзі з дыялёгаў Плятона, слухала галасы маладога Рэмбо ці Лятрэамона, паэткі Сэй Сэнагон, якую аддзялялі ад мяне стагодзьдзі, альбо сюррэалістаў, пра якіх праз 15 год мне нават выпала напісаць кніжку. Па радыё перадавалі выключна народныя песьні і харавыя сьпевы, а я слухала на магнітафоне Сымона, Гарфункеля і групу “Пінк флойд”. Мне паказвалі фільмы пра гістарычных альбо сучасных герояў, а я станавілася ў чаргу ў відэазалю, дзе круцілі стужкі Фэліні, Антаніёні, Бэргмана, Формана. Мне падсоўвалі нейкую падазрона правільную культуру, але мяне гэта мала хвалявала, бо ў маім распараджэньні была культура андэграўнду — літаратурныя суполкі, у якіх нараджалася нябачаная дагэтуль літаратура — вытанчаная і антыкамуністычная. Падобным чынам рабілі і ўсе мае сябры. Камунізм нас душыў, а мы адказвалі яму на гэтую дэфармацыю упартым, нястомным непадпарадкаваньнем. Калі б мы яшчэ ведалі, як яго скарыстаць!
Я — пісьменьніца, для якой мінуўшчына зьяўляецца літаратурным грунтам. Але тое, што я страціла і чаго шукаю, — ня час, а суб’ектыўнасьць. Для мяне адрэзак паміж 1965-м (год майго нараджэньня) і 1989-м (год адраджэньня Румыніі) — ня частка камуністычнай эпохі, а маё жыцьцё. Маё жыцьцё, якое часамі можа быць падобным да вашага, адкуль бы вы ні паходзілі.
Сымона Папэску (нар. у 1965 г.) — румынская літаратарка (піша паэзію, прозу, эсэ). Гэты тэкст, пададзены са скарачэньнямі, узяты са зборніка эсэ сярэднеэўрапейскіх пісьменьнікаў (сярод якіх Юры Андруховіч і Дубраўка Ўгрэсіч) “Настальгія. Нарысы пра тугу па камунізьме”, што выйшла па-польску ў выд-ве “Чарнэ”.
