Пастка для крата
Працяг. Пачатак у № 23—27.
...Студэнтка менскае Палітэхнікі Яніна знаходзіць на сваім лецішчы труп невядомага чалавека, а назаўтра ледзьве ня робіцца ахвяраю забойцы. Ейны каханак-спэцслужбіст расьсьледуе справу. На дні народзінаў найлепшае сяброўкі Яніна знаёміцца з Тарасам Сьлёзкам — украінцам, што сядзеў у беларускай турме за ўдзел у “Чарнобыльскім шляху”. Дзяўчына адчувае, што гэты чалавек дапаможа ёй...
Хударлявы, невысокі, да болю айчынная кашулька на сухіх плячах — на такім не затрымаецца погляд на вуліцы або ў тралейбусе. Але ў твары, ягоных рысах нешта такое, ад чаго адразу згадваецца біблійны выраз пра “малых гэтых” — ён зь іх... Позірк не пусьцее ні на хвілю і зьмяняецца хутка і выяўна: з гасьцей (глыбока схаваная насьцярожанасьць) на букет жоўтых і блакітных кветак на стале (дакладна перадаюць колеры ўкраінскага сьцягу), а потым — на Алену (погляд мякчэе і супакойваецца). Каля яго шклянка з сокам: не ўжывае алькаголю.
Калі першы голад наталіўся стравамі, якія менш за ўсё нагадвалі традыцыйныя для менскіх бяседаў салату “аліўе” ды селядцы пад футрам, я прыслухалася да размовы. Гаварыў Сьлёзка:
— У турме ў мяне не было самага шчасьлівага дня — за кожны Богу дзякаваў, калі мінаў. А вось самы цяжкі — быў. Праз год адседкі, калі пабачыў па тэлевізіі Чарнобыльскае шэсьце наступнага року. Улады настолькі вас не баяліся, што нават ня вывелі на вуліцы міліцыі... Я ледзь стрываў, каб не спытаць сябе: “Дзеля чаго я тут сяджу?”
— Ні ў якім разе нельга праліваць чужую кроў, — сказаў русявы незнаёмец, павольна адклаўшы відэлец і шчыпцы — адзіны з усёй кампаніі ён ведаў, як правільна есьці смаўжоў, і дэманстраваў гэта з добра схаваным гонарам.
— Хто? — спытала я вачыма ў Дуба.
— Юрась Гарбузок. Публіцыст, — шэптам патлумачыў той.
— …Пан ня можа ня ведаць, што кроў павінна праліцца. Інакш папросту нічога нельга зьмяніць, — адказваў Сьлёзка.
“Кроў не праліецца, — пачула я нечы голас і спалохалася. — Загніваючы, яна будзе стаяць і стаяць...”
— Ці мала крыві было праліта ва Ўкраіне? — перайшоў у наступ Гарбузок. — А кніжкі там выдаюцца такімі самымі мізэрнымі накладамі, што й нашыя. І ваш Лука, аналяг нашага, не прымусіць сябе доўга чакаць.
— Пан хоча мяне абразіць?
— Барані Божа! Я толькі хачу сказаць, што адзіная гарантыя незалежнасьці народу — высокі ўзровень культуры.
— Узровень культуры? — перапытаў Сьлёзка. — А чым яго можна памераць? Прабачце, але так можа гаварыць той, хто ня хоча або ня можа перамагчы несправядлівасьць.
— Вы думаеце, што, пайшоўшы ў лес з кулямётам, я абараню справядлівасьць?
— А вы сапраўды зможаце пайсьці ў лес? — спытаў Тарас Сьлёзка.
Мой Андрэй кульнуў кілішак каньяку.
— Даўно пара адрадзіць мастацтва застольных дыспутаў, — сказаў ён зь дзіўным выразам твару і ўстаў. — Дзякуй, мілая Алена, за смачны палудзень, — ён абышоў вакол стала і пацалаваў ёй руку. — На жаль, мушу бегчы. Тэрміновыя справы. Да пабачэньня, панове, — ён зьлёгку пакланіўся й імкліва выйшаў.
На мяне нат не паглядзеў. Ні пра якія тэрміновыя справы я ня ведала. Затое Дуб не адрываў ад мяне позірку, бы прыліпнуўшы, і ў здаровым яго воку гарэла пачуцьцё. Крывое ж вока строга ўперылася паперад сябе...
Дзень нараджэньня скончыўся. Скончыліся застольныя дыспуты і танцы, сьмех, песьні і хмельныя пацалункі на паўднёвым бальконе сярод блакітных кветак павойных страснацьветаў, скончыліся цыгарэты і віно. Нікога не было ў вялікай кватэры з высокай стольлю, апроч нас з Аленай. Тараса, які ўжо некалькі дзён жыў тут, забраў з сабой Гарбузок, прысягнуўшы Алене, што не пазьней паўночы прывязе назад, — хацеў пазнаёміць украінскага нацыяналіста зь сябрамі. Мы ўклалі апошнія келіхі і фужэры ў пасудамыйку, сьціх пыласос, і абрус зь віннымі й тлустымі плямамі зьнік у пральнай машыне... Кава зьявілася на кухонным стале.
— Такія абліччы, як у твайго Тараса, доўга не забываюцца, — казала я. — Аднойчы мы вярталіся зь лецішча, і ў Вязынцы села сям’я — бабуля, бацька з маткай і іх дзеці, хлапец і дзяўчына. Ехалі ў Заслаўе, на вясельле да сваякоў. Ва ўсіх былі адкрытыя, спакойныя, сьвежыя і гэтым падобныя твары. Чаканьне ўдзелу ў важнай і прыемнай падзеі адбівалася на іх. Было зразумела, што сёньня з раніцы яны працавалі ў хляве, на гародзе, у лесе і зрабілі ўсё, каб можна было на колькі гадзін усёй сям’ёй пакінуць хату. Ні кроплі жорсткасьці або незадаволенасьці не было ў гэтых тварах, ані водбліску безнадзейнай заклапочанасьці або бессаромных разьлікаў. Яны пасьміхаліся адно адному, гутарылі і розьніліся ад іншых людзей у вагоне, як неба ад зямлі. Розьніліся ад тупых бессэнсоўных пысаў дачнікаў... Што яны ведалі, Алена? Чаму мы гэтага ня ведаем?..
Я на сьцяжыне вайны
Я заначавала ў Алены. Сьлёзка пасьпяхова вярнуўся, праўда, не а дванаццатай, а пад другую. Мы яшчэ пагаварылі за гарбатай, так што спаць пайшлі, калі пачало ўжо сьвятлець. Але я прачнулася рана, бадзёрая, поўная сілаў і рашучасьці пакончыць хоць бы зь некаторымі загадкамі, якія атачалі мяне апошнім часам. Ціхенька, каб нікога не пабудзіць, сабралася і выправілася на лецішча.
Сьлед, які, памятаеце, я знайшла ля кустоўя, належаў Мікалаю Кержычу, нашаму суседу. Я была ў гэтым упэўнена. Чаму? А вось чаму. Ля кустоў, у зацішным месцы, я пасадзіла сёлета гароднінную спаржу. Гэта адзін з найлепшых эўрапейскіх гатункаў, вельмі дарагое насеньне, якое прывёз быў мне з польскай камандзіроўкі Андрэй. Кержыч адзіны ў нашым пасёлку, хто можа адрозьніць гароднінную спаржу ад звычайнага хвашчу і, больш за тое, зацікавіцца яе вырошчваньнем. Менавіта ад яго ў свой час я і пераняла цікавасьць да розных эндывіяў ды артышокаў. Таму, атрымаўшы насеньне, адразу паляцела да дзядзькі Мікалая, і мы доўга разглядалі вялікія, моцныя, нават на выгляд поўныя энэргіі шарыкі. Лета прайшло для нас пад знакам спаржы. Гэтая далікатэсная расьліна пладаносіць на другі год, але толькі ў тым выпадку, калі забясьпечыць ёй належны догляд. Аднойчы я ледзь не загубіла спаржы, угнаіўшы занадта моцнай рошчынай супэрфасфату — давялося выклікаць Кержыча на дапамогу. А нашэсьце спаржавай мухі! Жах агартае, як згадаю! А крот! Кержыч укапаў вакол корчыкаў некалькі краталовак, якія ён, ведаючы пяць моваў, называў чамусьці па-італьянску — trаppоla для крата... Раз у гэтую “трапалю” трапіў босай нагой бацька — лямантаваў, як шалёны. Але я пакінула пасткі і на зіму — вельмі ўжо баялася за спаржу. Мы з Кержычам засыпалі корчыкі сьпелым кампостам: разважылі, што гэта зьберажэ іх ад маразоў. Таму зямля на градах, дзе сядзела мая спаржа, была цямнейшая. Той, хто ня ведаў, нізавошта не здагадаўся б, што пад гэтымі чорнымі плямамі хаваюцца расьлінкі, а вакол крыюцца пасткі. А вось чалавек, сьляды якога я бачыла на градзе, — ведаў. І скакаў, як леапард, каб не пашкодзіць каліваў і ня трапіць у пасткі! Якая халера насіла Кержыча па нашай дзялянцы ў адлігу перад тым, як я знайшла мерцьвяка ў прыбіральні?
Сёлета хата Кержыча згарэла: пакінуў, разява, агонь у печы — і жыў ён у ацалелым памяшканьні на цокальным паверсе. Раней у яго тут была лазьня.
Мае разьлікі спраўдзіліся: я засьпела Кержыча на лецішчы, дзе ён бавіў кожныя выходныя. Калі я прыйшла, дзядзька Мікалай, прыгорбіўшыся ля стала, піў гарбату, што паравала ў шклянцы, як серкавы квас. У жалезнай печачцы чырванела вугольле.
Не чакала ад яго такога выразу твару. Агіда, спалох, нянавісьць? Я спачатку зьбянтэжылася, але потым вырашыла, што без размовы ўсё адно адсюль не пайду.
— Дзядзька Мікалай, я да вас з сур’ёзнай справай, — сказала няветліва, без запрашэньня прайшла да стала і села насупраць згорбленага Кержыча.
Нянавісьць у ягоным позірку акрэсьлілася выразьней.
— Навошта вы прыходзілі ў наш гарод тыдзень таму? Што вы там рабілі?
Кержыч зьбялеў, жаўтаватыя плямы пад вачыма зрабіліся шэрымі, шклянка ў руках задрыжала.
— Нікуды я не хадзіў, нічога не рабіў. Дай спакой!
— Я знайшла вашыя сьляды на градах — вы беглі, абмінаючы спаржу.
Ён дзіка паглядзеў на мяне і ледзь чутна вымавіў:
— Я... я ня быў на вашым гародзе. Ты памыляешся.
— Не, не памыляюся. І сьляды дасюль ёсьць у градах, можна зрабіць экспэртызу. Праўда, я пакуль не давяла гэтага факту да ведама міліцыі... Але сама я хачу пачуць вашыя тлумачэньні.
— Гэта не мае сьляды, я не...
— Вашыя, — настойліва перабіла я. — І гэта лёгка давесьці. Што вы рабілі на нашым агародзе?
І тут раптам у Кержыча пачалася гістэрыка. Ён зірнуў зацкавана, гучна ўцягнуў паветра і... Нават цяжка ўявіць, што такое магло здарыцца з сталым, спакойным настаўнікам. Ён плакаў, лупіў даланёй па стале, сьлёзы цяклі па ягоным шараватым твары, ён давіўся імі і паміж усхліпаў вішчаў:
— Я нічога ня ведаю! Пакіньце мяне ў спакоі! Ня ведаю нічога!
Гэта было страшна. Я ўскочыла і кінулася з Кержычавай халупы. Усьлед чуліся крыкі аматара экзатычных расьлінаў.
У электрычцы трохі ачуняла. Што ж, зьезьдзіла недарэмна. Кержыч мае дачыненьне да таго мерцьвяка. Адно што нехта яго сьмяротна запалохаў. Не, я ня буду даносіць на гэтага няшчаснага чалавека сьледчаму. Занадта добра я стаўлюся да Кержыча. Яму і так апошнім часам не шанцуе: цяжка захварэла жонка. У Бараўлянах здолелі “стабілізаваць становішча”, але будучыня вельмі няпэўная. Хата во яшчэ згарэла...
Трэба знайсьці нешта супольнае паміж мною, памерлым Мянцеем, Кержычам, стрэлам у інстытуце. Ёсьць нейкі пункт, які ўсё гэта лучыць. Нейкая вось. Нейкі супольны інтэрас. Калі яго адшукаць — усё вытлумачыцца. На Андрэя зь яго службовай таямніцай спадзявацца не выпадае. Усю дарогу дамоў я думала.
Бацька ў хвартуху чытаў газэту ў кухні. Ягоныя ральмопсы, заўсёды дасканалыя, гэтым разам падаліся мне ўвогуле боскімі (нота бэнэ: калі не перастану жэрці, як у апошнія дні, разьемся, як цэбрык!). Падчышчаючы скарынкай соўс на талерцы, я спытала:
— Слухай, тата, а мо табе помсьціць хто? Ну, падкінуўшы Мянцея ў прыбіральню?
Тата з гатоўнасьцю адклаў скамечаны ліст “Свабоды”.
— Я ўжо мазгаваў. Здаецца, заклятых ворагаў не нажыў, але хто ж яго ведае? Юрысту можна помсьціць за кожную справу: заўсёды ёсьць бок, які выйграў, і бок, які прайграў... Але каб мерцьвякоў падкідаць?!
— А на працы як у цябе?
— А што на працы? Ну, накрычаў на Яўсеевіча... Ну, зьняў прэмію з Кацюбінскай... Галіна Казімераўна магла пакрыўдзіцца, што дасюль не жанюся, — ён скоса паглядзеў на мяне.
— Во як! А ты зьбіраешся жаніцца?
Тата зьбянтэжана кіўнуў.
Я нагнулася да яго:
— А дай жа я цябе пацалую!
— А я баяўся, як ты гэта ўспрымеш, — з палёгкай адзначыў тата.
— Ну, як я магу гэта ўспрыняць? Радая за вас.
Хоць я многае зрабіла дзеля татавай жаніцьбы, горла маё сьціснулася. Другая жонка таты... О, мама, мама, навошта ты пайшла ад нас...
Здаецца, гэткія думкі зьявіліся і ў бацькі, ён зьвесіў чубатую сваю галаву...
Працяг будзе.
