Янка Брыль: “Дружбаў у нас малавата”
Паваротка за Нёманам, і дарога неўзабаве пачынае кружляць у пагудастых сасновых барах. Зьбіцца зь яе не дае рака, якая раз-пораз паказваецца з правага боку між высушаных ліпеньскай сьпёкай паплавоў. Дарога вузее, як праехацца возам, і неўпрыкмет падкрадаецца да зацішнай лясной вёсачкі Крынічнае, дзе вось ужо больш за 20 гадоў бавіць вёсны, леты і восені Янка Брыль, які нядаўна адзначыў сваё 85-годзьдзе. Да яго роднай Загоры адсюль напрасткі 12 кілямэтраў.
— Сёлета ў №3—4 часопісу “Полымя” былі апублікаваныя Вашыя згадкі пра Віктара Астаф’ева, зь якім Вы сябравалі. У дні разьвітаньня зь ім на ОРТ паказалі тэлефільм, зьняты падчас падарожжа Астаф’ева ў родныя мясьціны — па Енісеі, на цеплаходзе. Ва ўсім адчувалася, што ён расчараваны: і зьмененым ляндшафтам, і людзьмі. А якое адчуваньне ў Вас, калі наведваеце свае Мір, Турэц, Загору?
— У нашых вёсках страшэнная спустошанасьць, там амаль няма мужчынаў. Зямлю трэба ўрабляць, а няма каму. Сёньняшнія аўралы, бітвы за ўраджай раней былі не патрэбныя, бо былі людзі, закаханыя ў зямлю, у працу, і ўсё рабілася зь вялікай жыцьцёвай патрэбы, а не зь меркаваньняў палітыканскага характару.
Я іду па сваёй вёсцы й бачу, наколькі тут не хапае людзей. Старэнькія жанчыны жывуць адным клопатам — хто ім дапаможа “згараць соткі” ды яшчэ хто ім набавіць пэнсію рублі на два. Але ж гэта ня выйсьце. Нешта трэба мяняць карэнным чынам, каб адрадзіць вёску.
У Крынічным я жыву з 1978-га — ад траўня да кастрычніка кожны год. І самоты тут хапае, і цішыні. Часам нават здаецца, што залішне. Я ўспамінаю, як казаў Рамэн Ралян: “Самота важная ў меру”. Тут добра думаецца, працуецца. Адгэтуль я раблю выпады па раёне, сустракаюся са сваімі людзьмі.
Гадоў 20 таму, у дажджлівы дзень лежачы на сенавале, я заняўся падлікам: колькі чалавек былі б радыя, калі б я прыйшоў да іх госьцем. І набраўся я на два месяцы штодзённага гасьцяваньня. А цяпер ужо бывае — няма да каго зайсьці.
Цяпер спыніўся ад непаладак азотна-тукавы камбінат, дык зьявіліся жаўранкі й жабы — ужо радасьць вялікая. Тут недалёка хутарок, і на слупе ў бусьлянцы — двое дарослых буслоў і ажно пяцёра бусьлянятак. Значыць, ім ёсьць што есьці, ёсьць куды ляцець. У іх тут быў пленум нейкі ці манэўры перад адлётам у вырай. І адзін малады замарыўся й сеў на мой домік. І я такі быў рады і ўдзячны яму — гэты домік стаіць ужо 20 гадоў і ўпершыню на яго сеў бусел. Як быццам блаславіў дом на далейшае маё тут жыцьцё.
— Нават у 14-м выданьні вашага раману “Птушкі і гнёзды”, які шмат у чым аўтабіяграфічны, рэдактары не давалі Вам “расказаць жыцьцё”, рабілі купюры. Ці часта цэнзары знаходзілі крамолу ў Вашых творах?
— Нават зачаста. З мае першае кніжкі апавяданьняў дырэктар выдавецтва М.Клімковіч зьняў некалькі рэчаў — з цэнзурных меркаваньняў. Асабліва шмат “рэзалі” мае запісы. Калі выходзіў мой чатырохтомавік у 1967—68 г., мяне паклікалі ў выдавецтва й паказалі ці ня тушшу замазаныя, павыкрэсьліваныя, каб я ня мог вярнуць, цэлыя старонкі запісаў.
Тое самае адбывалася з “Птушкамі й гнёздамі”. Прычым, у адным выданьні мне ўдавалася сёе-тое праціснуць, а ў іншым — не. І толькі ў трохтомавіку 1993 г. раман пайшоў у тым выглядзе, у якім я яго напісаў.
— А што з раману выкідалася?
— Я не павінен быў гаварыць, што былі два віды палону. Была вялікая розьніца, як утрымліваліся ў палоне грамадзяне Польшчы й савецкія салдаты. Бо СССР, як вядома, не падпісаў Жэнэўскае канвэнцыі. Знаходзячыся як салдат польскага войска ў нямецкім палоне, я аднойчы трапіў у савецкае консульства ў Бэрліне. Справа ў тым, што немцы, рыхтуючыся да вайны з СССР, вызвалялі лягеры ад палонных, захопленых падчас вайны з Польшчай.
4 чэрвеня 1941 г. я быў вызвалены й пераведзены на завод пад нагляд паліцыі. Там мы запаўнялі анкеты для вяртаньня дахаты. А анкеты поштай жа не пашлеш — мы па чарзе мусілі вазіць іх у Бэрлін. І вось апошняя чарга прыпала мне — я быў у консульстве 21 чэрвеня, за дзень да вайны. Я глядзеў на партрэт Сталіна на сьцяне й думаў: Божа, куды я вяртаюся і што там са мной будзе?! Усё гэта адбываецца й з героем раману Алесем Руневічам. І кожнага разу сцэна ў консульстве выкідалася цэнзарамі.
— Вы былі знаёмыя зь першымі асобамі Беларусі. Хто зь іх цікавіўся літаратурай, чытаў яе?
— Перш за ўсё Пятро Машэраў, які чытаў і мог перадаць праз кагосьці, што “я Вас прачытаў”. Цяпер зыгзагамі машыны з зацемненымі вокнамі лятаюць, каб хаця хто не зачапіў... А тады я падымаюся па менскай вуліцы Маркса, а Машэраў ідзе насустрач. Сьледам за ім, праз крокаў дзесяць, адзін, спартовага выгляду, малады чалавек. Калі мяне Машэраў спыніў і мы загаварылі, той, ззаду, зрабіў выгляд, што закурвае. А Машэраў кажа: “Я тваю апошнюю рэч прачытаў і ня вельмі зразумеў. Цяпер перачытаў — нядрэнна”.
Ціхан Кісялёў быў таксама вельмі інтэлігентным, вельмі беларускім чалавекам. Ён таксама чытаў. Уявіце сабе такі факт: безнадзейна і цяжка хворы на рак, ён з маскоўскай больніцы папрасіў, каб юбілей Максіма Танка адклалі на некалькі дзён, каб самому папрысутнічаць.
— Шматгадовая дружба між пісьменьнікамі — рэдкая зьява. Як вам удалося сябраваць каля 30 гадоў з Уладзімерам Караткевічам, каля паўвека — з Анатолем Вялюгіным і Ўладзімерам Калесьнікам?
— Успамінаецца, як Іван Мележ, задумлівы, збоку гледзячы, нават нібы сумны, сказаў мне аднойчы: “Я табе зайздрошчу: у цябе столькі сяброў!” І сапраўды, я лічу сябе шчасьлівым чалавекам з гэтай прычыны. На жаль, пра ўсіх сваіх сяброў я, мабыць, і напісаць не змагу.
Мне нядаўна спадабаліся словы Салжаніцына: “Пяром за жыцьцём не пасьпееш”. Вось я перажыў Максіма Танка, зь якім мы сябравалі з 1944 г. Каб ён перажыў мяне, то я ня ведаў бы, што ён пісаў пра мяне ў дзёньніках — якія шчырыя сяброўскія словы. Я плаваў з Танкам вакол Эўропы ў адной каюце. Каюта вялікая, люкс, у адным баку ён мармыча свае вершы (а ў яго была такая звычка пры пісаньні), а ў другім — я вяду дзёньнікавыя запісы. І я цяпер з гонарам гавару, што тады быў напісаны славуты Танкаў верш “Аve Maria”. Я назаву імёны найбліжэйшых сяброў: малавядомы, але вельмі таленавіты паэт Валянцін Таўлай, вельмі багаты душою й інтэлектам паэт Вялюгін. Мы яго называлі даведачным бюро: калі табе трэба нешта даведацца зь беларускай і ўвогуле з сусьветнай літаратуры, патэлефануй Вялюгіну, ён табе скажа. Вялюгін быў апекуном маладых, выдатным рэдактарам. Мы зь ім сябравалі зь лета 1945 г.
Тое самае ў мяне было зь Піменам Панчанкам, з Калесьнікам. З апошнім падружыў мяне брат, яны абодва мастакі, хадзілі разам на эцюды.
З Калесьнікам у мяне была ня проста дружба, а перадача дружбы, як эстафэта. Ён мяне падружыў са сваімі сябрамі: выдатным мовазнаўцам і эсэістам Фёдарам Янкоўскім, з пэдагогам Міхасём Петрыкевічам, з Уладзімерам Ягоўдзікам — выдатным пісьменьнікам і энэргічным рэдактарам адразу двух дзіцячых часопісаў — “Бярозкі” й “Лесавіка”, які ён сам заснаваў.
Алесь Адамовіч, калі вучыўся на сцэнарных курсах у Маскве, падружыўся сам і пазьней падружыў мяне з расейскім літаратарам Валянцінам Аскоцкім, малдаўскім празаікам Іонам Друцэ, украінскім паэтам Іванам Драчом. А калі ўжо ўспамінаць Адамовіча і Калесьніка, то з нашай дружбы нарадзілася кніга “Я з вогненнай вёскі”. Мы ўтрох аб’езьдзілі ўсю Беларусь, мы ўтрох запісвалі ўспаміны тых, хто ацалеў падчас паленьня беларускіх вёсак, і плакалі, і маўчалі, усё было перажыта намі разам. І як гэта замацоўвае дружбу!
Здорава гэта — дружыць! Шкада, што дружбаў у нас пакуль малавата. Мы чамусьці на дробязі разьменьваемся, мурзаемся ў жыцьцёвай бядоце, забываючы пра тое, што дружба дапамагае жыць.
— Перад сваім наступным пытаньнем я прыгадаю словы паэта А.Фета: “Калі б нават апошні шавец выдаваў часопіс, названы словам з трох літараў, якое звычайна пішуць на плоце, дык і тады я даў бы згоду друкавацца ў гэтым часопісе. Паэзія ачышчае”. А Вы забралі свае творы з “Полымя” ад М.Мятліцкага...
— У наш час мае ўсё-такі вялікае значэньне, дзе друкавацца. Я не ўяўляю сябе ў органе друку, які мне па сваёй накіраванасьці не адпавядае. Пішу я мала, і мне неабыякава, дзе мае творы пабачаць сьвет.
Калі я атрымаў “касьцянаўскі” нумар “Полымя”, мне было прыкра, што там надрукаваліся Ўладзімер Конан, Янка Сіпакоў, Уладзімер Казьбярук. Маглі б яны надрукавацца й дзе ў іншым месцы. Фет нам тут не дарадца. “Шавец...” Дзе ў той час і які шавец мог выдаваць часопісы?..
Я забраў свае падрыхтаваныя да друку запісы 2001 г. з “Полымя” і зь “Нёману”. Мне была агідная сама думка, што зноў вяртаецца цэнзура. Ня дай божа пакарыцца гэтаму й друкавацца, як у той прыказцы — каза рагатая, паўбоку абадратыя, — пашматана нешта, нешта павыкідана. Мы за апошнія 12 гадоў адвыклі ад дурнога палітычнага рэдагаваньня, ад цэнзуры. Вяртацца да гэтага я не магу.
— Быць беларусам цяпер не забаронена. Гэтага дастаткова для разьвіцьця і ўмацаваньня нацыі?
— На вялікі жаль, не. А вось калі б беларусу загадалі быць беларусам, які б гэта быў выдатны беларус!
Гутарыў Міхась Скобла
Паводле праграмы “Вольная студыя” радыё “Свабода”
