На пачатку 90-х, калі «культавыя будынкі» толькі пачалі вяртаць Царкве, скандалы вакол рэстаўрацыі набылі лявінападобны характар. Новапрызначаныя «бацюшкі» абураліся «неправаслаўнай» архітэктурай беларускіх храмаў і патрабавалі насадзіць на іх вялізныя купалы-цыбуліны ў псэўдарасейскім стылі. Бяз гэтага, маўляў, няма праваслаўнага храму.
Каб уратаваць ад звыродлівых «цыбулінаў» помнік беларускага барока — Сьвята-Духаву царкву Куцеінскага манастыра ў Воршы, спатрэбіліся намаганьні дзеячоў культуры. Тамтэйшы сьвятар вывеў вернікаў на галадоўку насупраць гарвыканкаму, патрабуючы: хай рэстаўратары ставяць цыбуліны! Толькі ліст да мітрапаліта Філарэта, падпісаны Адамам Мальдзісам, Міколам Купавам ды іншымі, дапамог неяк суцішыць «мяцежнага бацюшку».
Дэпартамэнт:усё ня так кепска
На мінулым тыдні «цыбуліна» зьявілася над праваслаўным саборам у Слоніме, які быў адбудаваны на месцы зьнішчанага ў 1960-я г. савецкай уладай.ФОТА АНАТОЛЯ КЛЕШЧУКА |
Гэта значыць, будынкі знаходзяцца пад наглядам дзяржавы. І тая, каб зьберагчы помнік архітэктуры ў аўтэнтычным выглядзе, змушае гаспадара падпісаць ахоўнае «абавязацельства». Праўда, як кажа намесьнік дырэктара Дэпартамэнту Васіль Чэрнік, цяпер такія дамовы ёсьць толькі з паловай прыходаў. Гэта не спрыяе зьберажэньню храмаў. «Па несьвядомасьці кожнаму сьвятару хочацца ўпарадкаваць храм неяк па-чалавечы: тут падфарбаваць, там прыбудаваць, зрабіць хрысьцільню, памяняць крыжы... Тады мы даём прадпісаньне, спыняем працы ці рэкамэндуем іншыя», — кажа В.Абламскі. Колькасьць такіх «прадпісаньняў» зьмяншаецца. У 2002 г. было выпісана толькі адно. У 1999-м і 2000-м — па 3 прадпісаньні. Да прыкладу, у Полацкім Спаса-Эўфрасіньнеўскім манастыры пачыналі будаўніцтва без узгадненьня з Дэпартамэнтам. Або ў Будслаўскім касьцёле ўзяліся былі самавольна рэстаўраваць жывапіс. А камбінат грамадзкага харчаваньня ў Валожыне, што месьціцца ў будынку былой ешывы, не дагледзеў каналізацыі. Прадпісаньне атрымлівала таксама Сьвята-Ільлінская царква ў вёсцы Ільля Вялейскага раёну. Грамада ўзялася саматугам перарабляць фасад. Вось, паводле словаў чыноўнікаў, і амаль усе парушэньні за тры гады.
Чаго ня бачыць Дэпартамэнт
Аднак Уладзімер Трацэўскі, прафэсар катэдры тэорыі і гісторыі архітэктуры архітэктурнага факультэту Беларускага нацыянальнага тэхнічнага ўнівэрсытэту, з гэтым катэгарычна ня згодны. Ён штолета выяжджае з студэнтамі на практыку і бачыў безьліч зьнявечаных храмаў. «Як толькі культавая ўстанова пераходзіць у рукі нейкага гаспадара — той ужо ні з кім ня лічыцца», — кажа прафэсар.
Напрыклад, у Жодзішках ксёндз вырашыў, што яму трэба дадатковае памяшканьне пры касьцёле. Прабіў сьцяну і паставіў сваю прыбудову. У вёсцы Райца Карэліцкага раёну касьцёл цяпер выкарыстоўваецца як праваслаўная царква. Бацюшка на свой капыл перарабляе яго як хоча. Там ужо нават ня можа ісьці гаворка пра рэстаўрацыю. А аб’ект быў арыгінальны: на самым версе стаяла скульптурная выява Божае Маці. Касьцёл у Варончы (таксама Карэліччына) людзі сваімі сіламі пачалі рамантаваць. Гзымсы й пілястры атрымаліся не на адным узроўні. Будаўнікі ведалі, як рабіць кожную асобную дэталь, але не маглі ахапіць цэлага.
Ёсьць і станоўчыя прыклады рэстаўрацыі. У.Трацэўскі назваў менскую катэдру: «Але яе аднаўлялі палякі і нашых спэцыялістаў блізка не падпускалі». Або Мікалаеўская царква 1669 г. у Магілёве: «Там быў цудоўны іканастас XVIII ст. Калі царкву разабралі, дык іканастас валяўся гадоў трыццаць у розных майстэрнях: у Менску, Магілёве. Цяпер царкву адрэстаўравалі, прафэсійна аднавілі. Відаць, іканастасу таксама дадуць рады...»
В.Чэрнік таксама згадаў прыклады плённага супрацоўніцтва дзяржавы й царквы: «Ня маем ніякіх прэтэнзіяў да работ, якія праводзяцца ў Сьвята-Ўсьпенскай царкве (вёска Косіна Лагойскага раёну). Настаяцель, айцец Георгі, заўсёды з намі раіцца. Альбо гарадзенскі Фарны касьцёл Францішка-Ксавэрыя. Там хацелі зрабіць уваход у будынак збоку. Ён некалі там быў, трэ было проста аднавіць. Яны зьвярнуліся да нас, мы зрабілі комплексныя навуковыя дасьледаваньні, пацьвердзілі, што там быў уваход, — калі ласка, зрабілі».
Умантавалі абраз
Cьвята-Духаў сабор у Менску быў «упрыгожаны» вялізным псэўдабізантыйскім пано, зьяўленьне якога выклікала скандал.ФОТА АНАТОЛЯ КЛЕШЧУКА |
У.Трацэўскі ўпэўнены ў адваротным: «Аніяк не спалучаецца гэтае пано з храмам. Яно адасабляе вежы. Такое знарочыстае напластаваньне непрафэсійнае і неэтычнае!» І пано — яшчэ ня самая сьмелая ідэя Экзархату, скіраваная на «праваславізацыю» храму. Як сьведчыць В.Абламскі, «уладыка Філарэт неаднаразова пытаў у нас дазволу паставіць на сабор купалы. А мы кажам: там іх не было. І на сёньняшні дзень ён пагаджаецца з нашымі аргумэнтамі».
Паводле халмагорскіх узораў
Адзін з архітэктараў — спэцыялістаў у галіне рэстаўрацыі гэтак апісвае сытуацыю з аховай помнікаў: «Ад 1992 г. існавалі два дзяржаўныя камітэты пры Савеце міністраў — па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і па рэстаўрацыі. Яны спаборнічалі міжсобку, і ад гэтага справа толькі выйгравала. Пры канцы 90-х камітэты панізілі ў статусе і зьвялі ў адзін дэпартамэнт. Калі раней яны былі фактычна на ўзроўні самастойных асобных міністэрстваў, дык цяпер гэта адзін з аддзелаў Мінкульту. Адпаведна паменшаў і іхны ўплыў».
Прадстаўнікі Дэпартамэнту на месцах — у абласьцях, раённых гарадах — гэта штатныя работнікі тамтэйшых аддзелаў культуры. Яны падпарадкоўваюцца мясцовай уладзе, залежаць ад яе. Іх дзеяньні прасьцей кантраляваць.
Многія барбарскія перабудовы, паўторымся, спрычыненыя неабазнанасьцю сьвятароў. «Калі праваслаўнага сьвятара вучаць у Расеі, ён успрымае тамтэйшы ўзор за канон. І ня ведае, што існуюць яшчэ 15 праваслаўных цэркваў з сваімі традыцыямі, у тым ліку і архітэктурнымі, — кажа наш экспэрт-архітэктар. — Ён прыяжджае сюды і бачыць, што тут усё не адпавядае ягонаму ўяўленьню. Зь сьвятарамі трэба весьці ў гэтым кірунку працу: тлумачыць ім гісторыка-культурную каштоўнасьць будынкаў, выдаваць інструкцыі наконт зьберажэньня нашай архітэктурнай спадчыны».
У.Трацэўскі зазначае, што сёньня многія праваслаўныя новабудоўлі ў Беларусі бяруць за канон цэрквы расейскае Поўначы XV ст., абсалютна не характэрныя для Беларусі. У часе кожнага такога рамонту зьнішчаюцца аўтэнтычныя формы. Мы наўмысьля зьбядняем сябе, прыніжаем продкаў тым, што заміж складанага гзымсу робім просты, зьбіваем гірлянды і іншы дэкор. Мы самі здаёмся менш таленавітымі, а наш культурны ўзровень — ніжэйшым.
Аркадзь Шанскі