Абсалютная большасьць беларусаў жадае, каб краіна далучылася да Эўразьвязу. Меркаваньне, што «нас там ніхто не чакае», справядлівае толькі на дзьве траціны: нас ніхто ня будзе чакаць, пакуль мы самі не заявім пра сваё жаданьне і пакуль мы не прывядзём свайго заканадаўства, гаспадаркі і палітычнай сыстэмы ў адпаведнасьць з «эўрастандартамі». Ні клікаць, ні гнаць Беларусь дубцом у рай ніхто ня будзе. Але і геаграфічнай прыналежнасьці да Эўропы ніхто ў нас не адбярэ. Варта захацець, і краіна можа пастукацца ў тыя ж дзьверы, перад якімі стаяць Польшча ці Баўгарыя. Толькі трэба, каб краіна адпавядала мінімальным патрабаваньням Эўразьвязу да краінаў-кандыдатак, аднолькавым для ўсіх.
Як падрыхтаваць Беларусь да ўступленьня ў Эўразьвяз? Што для гэтага мусяць рабіць тыя ці іншыя дзяржаўныя структуры, што — грамадзянская супольнасьць?
Адказы на гэтыя пытаньні фармулявалі 23 беларускія навукоўцы ў рамках гадавога праекту «Эўрапейскі выбар для Беларусі», вынікам якога стаў том «Беларусь: сцэнары рэформаў», што выйшаў з друку па-беларуску і па-расейску два тыдні таму (ангельскае выданьне чакаецца ў сьнежні). Распрацаваны групай праект рэформаў стаў тэмаю «круглага стала» ў Рэдакцыі «НН».
Сцэнар пераўтварэньняў, выпрацаваны калектывам з 23 беларускіх навукоўцаў і палітолягаў, розьніцца ад ранейшых праграмаў лібэралізацыі тым, што ён распрацаваны не «пад дэмакратычны», а пад любы праэўрапейскі ўрад без увагі на ступень яго дэмакратычнасьці ці палітычныя перакананьні. Праца ўражвае сваім маштабам — у ёй былі задзейнічаныя чатыры навуковыя рэдактары зь Літвы, Польшчы, Украіны, восем замежных экспэртаў зь пяці краінаў.
Акрамя таго, аўтараў кансультавалі 24 беларускія экспэрты.
У абмеркаваньні праграмы, што адбылося 13 лістапада ў Рэдакцыі «НН», бралі ўдзел каардынатары праекту — філёзаф Алесь Анціпенка і галоўны рэдактар часопісу «ARCHE» Валер Булгакаў, а таксама палітолягі Ўладзімер Мацкевіч, Віталь Сіліцкі і Андрэй Казакевіч, юрыст Сяргей Леўшуноў, журналіст Аляксандар Фядута. Ад Рэдакцыі «НН» у гутарцы бралі ўдзел галоўны рэдактар «НН» Андрэй Дынько і аглядальнікі Анатоль Сідарэвіч ды Лёлік Ушкін.
А.Дынько: Ці можна «Сцэнары рэформаў» Анціпенкі-Булгакава-Сіліцкага параўнаць з расейскай праграмай «500 дзён», якая павінна была радыкальна рэфармаваць тагачасны СССР?
В.Сіліцкі: Тая праграма так і не была зрэалізаваная, але дала штуршок іншым распрацоўкам. Такія праекты дастатковыя ўжо сваёй наяўнасьцю. У Польшчы за вайсковым часам існавалі падпольныя «фабрыкі думак», што працавалі над праектамі, часу рэалізацыі якіх ніхто не ўяўляў. Якая частка іх была насамрэч рэалізаваная — гэта вялікае пытаньне, бо лёгіка падзеяў часам прымушае рабіць з дакладнасьцю наадварот. Але працэс інтэлектуальнай эвалюцыі каштоўны сам па сабе. Сутнасьць гэтай кнігі — што павінна зрабіць Беларусь для таго, каб стаць эўрапейскай краінай.
У.Мацкевіч: Па-за рамкамі інтэграцыі існаваць у Эўропе немагчыма, і туды трэба здаваць іспыты: ці здольная нацыя ікс увайсьці ў гэты праект? Ці здалі беларускія інтэлектуалы іспыт гэтай кніжкай? Не, бо тут шмат недарэчнасьцяў. Вось у кнізе ёсьць пра ўласнасьць на зямлю, але толькі што да сельскагаспадарчых земляў. А мы жывём ва ўрбанізаванай краіне! У горадзе неадкладна патрабуецца зямельная рэформа.
«500 дзён» былі нават не праграмай, а плянам: усё было пакладзена на час. Там была пасьлядоўнасьць крокаў, а ў гэтай кнізе пасьлядоўнасьць крокаў ёсьць толькі ў чацьвертай частцы.
Л.Ушкін: Такія пляны — набытак пасьляваеннага часу, калі праводзіліся структурныя рэформы ў Нямеччыне й Японіі. Гэта былі рэформы пад акупацыяй ці ва ўмовах нестабільнай палітычнай сыстэмы: няма апазыцыі, няма прафсаюзаў. І гэтая праграма напісаная для выпадку, калі ў Беларусі будзе ўсталяваны, як у Іраку, «нармалёвы амэрыканскі рэжым». Слабы бок праграмы ў тым, што яна ігнаруе пытаньне сацыяльнага кошту рэформаў. Чаму яе павінны падтрымліваць, напрыклад, прафсаюзы?
А.Казакевіч: Гэта не праграма дзеяньняў. Гэтая кніга — хутчэй паліттэхналёгія, сродак «усім» паказаць, што ёсьць «сцэнары рэформы», але без інфармацыі пра тое, якія практычныя крокі трэба зрабіць, без падрабязнага апісаньня «праекту рэформаў».
Напрыклад, у разьдзеле «Судовая сыстэма» многа проста фантастычных прапановаў, адарваных ад рэальнасьці.
Маніфэст для беларускага Піначэта
В.Булгакаў: У адказ на крытыку я хацеў бы ўдакладніць, што на ўласна «праграмы» рэформаў у кнізе і не адводзілася ўсяго месца. Задача была шырэйшая: даць агляд дасюлешніх ідэяў і праграмаў рэфармаваньня грамадзтва, паставіць дыягназ сучаснага стану чатырох найважнейшых сэктараў грамадзтва (палітыка, эканоміка, адукацыя, сацыяльная сыстэма), акрэсьліць выклікі й матывацыі рэформ і толькі пасьля абазначыць кірункі іх рэалізацыі. Таму кніга будзе карысная як дапаможнік палітычна актыўнаму беларусу. Напачатку мы разглядалі й праект напісаньня распрацаванай да драбніцаў праграмы з «даручэньнямі» канкрэтным ведамствам, але ўрэшце пайшлі іншым шляхам.
Распрацаваныя сцэнары маюць на мэце ня проста дэмакратызаваць Беларусь, а выканаць вымогі, якія ставяцца перад краінамі, што жадаюць увайсьці ў ЭЗ. І гэта важны пункт. Калі ў краіне ўжо ёсьць партыі й рухі, якія заклікаюць зьдзейсьніць эўрапейскі выбар, то цяперашні рэжым ня бачыць Беларусі часткай эўрапейскай палітычнай супольнасьці. Але нават сярод часткі апаратчыкаў ёсьць усьведамленьне: калі ня рушым у бок эўраатлянтычнай супольнасьці, дык будзем больш а больш ператварацца ў краіну трэцяга сьвету, губляць сваё нацыянальнае аблічча. Дарэчы, у «НН» крыху няправільна быў пастаўлены акцэнт: гэта сцэнары не для дэмакратычнага ўраду, а для праэўрапейскага.
А.Фядута: Шкада, што ў кнізе не прааналізаваная праграма першага лукашэнкаўскага ўраду, ураду Чыгіра, напісаная Лінгам. Гэта была першая і адзіная праграма лібэралізацыі эканомікі, якая ішла ад ураду: яна прадугледжвала толькі рэфармаваньне эканомікі, дэмакратызацыя палітычнай сыстэмы ў задачу не ўваходзіла. Лукашэнка яе затармазіў праз паўгоду, хоць плёнам таго, што зрабілі Багданкевіч у фінансавай сфэры, Мясьніковіч у эканамічнай, Сініцын у адміністрацыі, ён скарыстаўся. Дарэчы, у 1994 г. Лукашэнка сапраўды напісаў Яўлінскаму ліст з запрашэньнем прыехаць. Яўлінскі тады адмовіўся, бо палічыў запрашэньне несур’ёзным.
Рэалізаваць напісанае тут немагчыма — адчуваецца, што аўтары ніколі не пісалі праграмаў, разьлічаных на дзяржаўную рэалізацыю. Але, надумай прэзыдэнт Беларусі праводзіць рэформы, кніга магла б стаць маніфэстам беларускага Піначэта. Аляксандар Рыгоравіч на гэта ня здольны: ён паталягічна баіцца рэформаў.
Мы іх баімся, а яны ідуць
У.Мацкевіч: Пры рэалізацыі праграмы немагчыма не баяцца: надта вялікі адсотак няпэўнасьці. Трэба казаць пра наяўнасьць палітычнай волі, якой у Лукашэнкі няма.
В.Сіліцкі: Сёньня боязь пераменаў — гэта страх перад пераменамі, якія ўжо ідуць. Калі пачынаюцца перамены, людзям няма часу думаць пра іх: яны становяцца ўдзельнікамі тых зьменаў... Што да сацыяльнага блёку, паглядзіце, дзе ён будзе праз 3—4 гады. Дзе бясплатная адукацыя? Мэдычная абарона?
С.Леўшуноў: Калі нехта абвесьціць рэформы ў якасьці сваёй прэзыдэнцкай перадвыбарнай праграмы, ён будзе адрынуты. У параўнаньні з часам тых жа «500 дзён» сытуацыя ў грамадзтве зьмянілася: чаканьняў лепшай будучыні ў выніку сыстэмнай трансфармацыі ўжо няма. Грамадзтва ўвайшло ў фазу плаўнага спакойнага жыцьця. Здольнасьць прэзыдэнта растлумачваць некаторыя рэчы зьмякчае ўспрыманьне сытуацыі. Калі б рэзкае павышэньне кватэрнай платы правёў лібэрал, рэакцыя была б зусім іншая, чым на палітыка кшталту Лукашэнкі. Таму надзеі на рэформы ў нашым грамадзтве пры народнай падтрымцы роўныя нулю. Такія рэформы можна было б ажыцьцявіць толькі пад кіраўніцтвам акупантаў — вонкавых ці ўнутраных… Зь іншага боку, у Расеі ўрад Прымакова зрабіў тое, чаго бясплённа дамагаліся лібэралы: рэзкае скарачэньне расходаў дзяржбюджэту і г.д. Бо асоба Прымакова ўспрымалася большасьцю Думы й грамадзтва ня так, як Чубайса.
Л.Ушкін: Гэта праграма нэалібэральных рэформаў для Беларусі. Яна можа быць рэалізаваная толькі пры ўмове сацыяльнага кансэнсусу. Калі яго ня будзе, рэйтынг апазыцыі ў нас будзе вагацца ў межах пяці працэнтаў, як гэта сёньня ў Расеі. Я б не хацеў такога ў нас.
Дзякуй беларускаму чыноўніцтву
В.Сіліцкі: Беларускае грамадзтва сёньня кансэнсусу ня мае ні па адным пытаньні. Можа ня быць кансэнсусу на вартасным узроўні, але ён можа быць на ўзроўні паводзінаў.
Самыя радыкальныя рэформы ажыцьцяўляліся пры найбольш дэмакратычных рэжымах, найбольш нестабільных урадах. Але працэс ішоў, і нейкія перамены былі незваротнымі: кошт павароту быў нашмат большым, чым кошт руху наперад, што ўсьведамлялі эліты. У Вугоршчыне левыя праводзілі ідэю радыкальнай прыватызацыі, дзе ўдзельнічалі толькі замежныя інвэстары: усё толькі за вялікія грошы. Яны тлумачылі: мы можам пайсьці па іншым варыянце, але давядзецца істотна скараціць сацыяльныя выдаткі.
А.Дынько: Абсалютнага кансэнсусу быць ня можа. Нават у такім кансалідаваным грамадзтве, як польскае, Самаабарона і Ліга польскіх сем’яў яднаюць радыкальных праціўнікаў эўраінтэграцыі. Калі чакаць кансэнсусу, можна ніколі не распачаць рэформаў.
В.Булгакаў: Мушу адзначыць, што пэўныя рэчы, прапісаныя ў гэтай кнізе на ўзроўні праграмы, ужо выконваюцца. Праект рэформы сацыяльнай сфэры зьмяшчае рэчы, якія хоцькі-няхоцькі даводзіцца выконваць цяперашнім урадам: рэформы пэнсійнай сыстэмы, сыстэмы аховы здароўя, жыльлёва-камунальнай гаспадаркі... У Беларусі замарожаная палітычная сыстэма, але з году ў год ідуць зьмены ў эканамічнай, сацыяльнай, адукацыйнай сфэрах. Адбываецца паўзучая лібэралізацыя беларускай эканомікі. Павал Данэйка, які кансультаваў аўтараў эканамічнага блёку кнігі, трымаецца думкі, што беларуская эканоміка цалкам нелібэралізаваная. Але навуковая рэдактарка эканамічнага разьдзелу Рута Вайніене, даведаўшыся пра фактычна свабоднае цэнаўтварэньне й пэўны рынак нерухомасьці ў Беларусі, не ацэньвала цяперашняй эканамічнай палітыкі так адназначна.
Апошнія гады для беларускага грамадзтва не азмрочыліся сацыяльнымі і эканамічнымі катастрофамі не ў апошнюю чаргу дзякуючы беларускаму чыноўніцтву. Яно выступала амартызатарам шокаў і непрадказальных зыгзагаў генэральнай лініі ды забясьпечвала адносную стабільнасьць у краіне.
У.Мацкевіч: Ёсьць рэчы, якія ўладзе даводзіцца рабіць незалежна ад таго, што яна пра сябе думае. І праграмы гэтай кніжкі любы ўрад вымушаны будзе рабіць. Але адна справа, калі гэта людзі робяць сьвядома, а другая — калі робяць гэта пад прымусам абставінаў ці нечага іншага. Сёньняшні ўрад і папярэднія рабілі гэта прымусова, празь «не хачу». Мы павольна рухаемся на Захад, нас туды нясе. Але трэба ўсьведамляць, што калі цябе нясе, дык гэта не рэформы адбываюцца — магчыма, ідзе эвалюцыя. Эвалюцыя — яшчэ не рэформы.
Ці ёсьць альтэрнатыва эўрапейскаму выбару
А.Дынько: Ці ёсьць альтэрнатыва эўрапейскаму выбару?
А.Фядута: Альтэрнатывай Усходу заўжды ёсьць Захад. Альтэрнатывай Захаду ёсьць Усход, Поўнач і Поўдзень. У гэтым сэнсе ў нас багаты выбар.
А.Анціпенка: Трэба гаварыць пра аптымальны выбар. На маё разуменьне, аптымальны выбар — на Захад.
У.Мацкевіч: Думаю, назаўжды вызначыцца з выбарам — на Ўсход ці на Захад — мы ня зможам. І пераконваць у гэтым адзін аднаго няма сэнсу.
С.Леўшуноў: А ці ёсьць будучыня ва ўсходняга выбару?
У.Мацкевіч: Магчымасьць такога выбару ёсьць. Але пры ім беларусаў няма.
С.Леўшуноў: На мой погляд, у нас няма аніякага выбару, акрамя вэстэрнізацыі. Па-за вэстэрнізацыяй нас не існуе.
Нас ніхто не чакае… калі мы не пераменімся
В.Булгакаў: У беларускіх элітаў няма кансэнсусу што да эўрапейскіх вартасьцяў. З выступаў Станіслава Багданкевіча і Ўладзімера Парфяновіча на прэзэнтацыі кнігі 3 лістапада я зразумеў, што для мозгу нашай нацыі «Эўропа» ня ёсьць культурнай вартасьцю. Шмат палітыкаў, у тым ліку апазыцыйных Лукашэнку, думае як Лукашэнка: нас там ніхто не чакае.
Л.Ушкін: У якую Эўропу нас клічуць? У Эўропы няма агульнай канстытуцыі. Я — за Эўропу, але што такое гэтая аб’яднаная Эўропа? Гэта толькі міт, што існуе нейкая Эўропа. Гэта абстракцыя.
А.Сідарэвіч: Эўропа не абстракцыя. Эўропа — гэта «Хартыя правоў чалавека», гэта Суд па правах чалавека. Ёсьць сацыяльная Эўропа, якая падцягвае адсталыя краіны (Партугалію, Грэцыю, Гішпанію). Ёсьць, нарэшце, Эўрапейская партыя сацыял-дэмакратаў, Эўрапейская партыя лібэралаў... Ёсьць сыстэма вартасьцяў, выпрацаваная эўрапейскай цывілізацыяй. На нас цісьне спадчына камунізму, памножаная на праваслаўную культуру. Таму і зьяўляюцца думкі, што нас ніхто не чакае. У 1992 г. Міхась Ткачоў прыехаў з ХІХ Кангрэсу Інтэрнацыяналу і сказаў тыя ж словы: «Нас там ніхто не чакае». Але дадаў: «Калі мы не пераменімся».
Амаральныя эліты
А.Дынько: Паводле апошніх сацыялягічных апытаньняў, 2/3 беларусаў хацелі б інтэграцыі краіны ў Эўразьвяз. Вялізная частка палітычнае эліты (як з кіраўнічага, так і апазыцыйнага блёкаў) таксама хоча гэтага. Але палітычныя эліты баяцца, што кошт рэформаў будзе занадта вялікі: палітычная сіла, якая будзе праводзіць іх, акажацца выціснутай з палітычнага поля. Што з прапановаў, пададзеных у кнізе, можа выкарыстоўваць цяпер канкрэтны ўрад, нават калі ён будзе баяцца адкрыта дэкляраваць рэформы?
А.Фядута: Як былы школьны настаўнік, магу сказаць, што можна выкарыстоўваць разьдзел «Адукацыя», і неадкладна, бо мы ўжо спазьняемся. Калі новы міністар гэтым не скарыстаецца, далейшая сытуацыя ў сыстэме адукацыі будзе жудаснай.
Эліты баяцца праводзіць рэформы, бо могуць страціць уладу... Але гэта непазьбежна! Пытаньне «Ці застанёмся мы ўва ўладзе пасьля рэформаў?» — галоўнае, якое задаюць сабе ўсе палітычныя сілы. Гэта амаральнае пытаньне! У нас няма эліты — людзей, згодных несьці адказнасьць за прыняцьце рашэньняў. Усе беларускія палітыкі, якім я пасьля 2001 г. казаў: «Хлопцы, прайгралі — трэба сыходзіць», — адказвалі: «А хто апрача нас?» Яны не пыталіся: «А што будзе з краінай?»
У.Мацкевіч: Адна з элітаў — інтэлектуалы. І калі сёньня інтэлектуалы працягваюць казаць: «У Беларусі няма элітаў», — гэта анахранізм. У нас усё ёсьць, толькі няма «адмашкі», каб пачаць рабіць. Кожная з элітаў адказная за сваё, інтэлектуалы адказныя найперш за словы, што прамаўляюцца. Я хачу адзначыць, што ўпершыню ў палітычным блёку рэформаў зьявілася абмеркаваньне рэформаў у адукацыі. І гэта добра.
Занатаваў Зьміцер Дзядзенка.
