— насуперак зьнікненьню літаратуры з грамадзкага краявіду. Зь імі «горш, чым ёсьць, ужо ня можа быць».
Намесьнік старшыні Саюзу пісьменьнікаў і галоўны рэдактар часопісу «Дзеяслоў» Барыс Пятровіч — чалавек заняты. Мы месяц дамаўляліся пра сустрэчу, але ўсё не выходзіла. Сп.Пятровіч увесь час у разьездах: пасьля адмовы «Белкнігі» распаўсюджваць пэрыёдык выдаўцы могуць прадаваць адно на прэзэнтацыях. Вось і даводзіцца сябрам рэдакцыі разьяжджаць па ўсёй краіне. Час для размовы выпаў, калі ў «дзеясловаўцаў» — не зь віны рэдакцыі — сарвалася сустрэча з чытачамі ў Берасьці.
Пэйзаж пасьля Быкава
«НН»: Як, на погляд рэдактара літаратурнага часопісу, выглядае «літаратурны пэйзаж» пасьля адыходу Быкава й Шамякіна?
Барыс Пятровіч: Гэта сапраўды былі дзьве асобы самыя заўважныя і нібы палярныя. Быкаў — прадстаўнік літаратуры новай, незалежнай Беларусі. Шамякін — хутчэй, прадстаўнік савецкай Беларусі. Але для ўладаў нашых няма ні новай літаратуры, ні старой. Быкаў быў у апазыцыі ад самага пачатку. А Шамякін спрабаваў пісаць лісты прэзыдэнту: з уласнымі праблемамі, з праблемамі СБП, спрабаваў абараніць арганізацыю. Але ні на адзін ліст не атрымаў адказу. Сёньня літаратура пакінутая сам-насам з сваімі праблемамі. Звычайна ўлады стараюцца нейкім чынам прылашчыць, падкупіць інтэлігенцыю, і літінтэлігенцыю ў прыватнасьці. А ў Беларусі ўлады нібы не заўважаюць, што ёсьць літаратура. З гледзішча абывацеля выходзіць, што сыходзіць у нябыт сама літаратура. З гледзішча абывацеля. А тыя, хто чытае «Дзеяслоў», бачаць, што ў Беларусі дзясяткі цікавых творцаў. Працуюць Барадулін, Гілевіч, Брыль, Алексіевіч, Дранько-Майсюк, якімі магла б ганарыцца кожная літаратура. Яны ў нас ёсьць, але, паколькі не трапляюць у «дзяржаўны кантэкст», іх няма.
Падыходзіць новая хваля
«НН»: Працуюць Барадулін, Гілевіч. А якая моладзь прыходзіць у літаратуру?
БП: У літаратуры ХХ ст. было некалькі хваляў: нашаніўцы, маладнякоўцы, філялягічнае пакаленьне, «Тутэйшыя» — прыблізна праз кожныя 20—30 гадоў новая хваля. «Тутэйшыя» былі дзецьмі філялягічнага пакаленьня. А цяпер у літаратуру павінны прыйсьці нашы дзеці. Яны цяпер вучацца ў апошніх клясах школы альбо на першых курсах ВНУ.
Калі мы стваралі часопіс, то паставілі мэту: каб там маглі друкавацца і тыя, хто даўно заявіў пра сябе, і зусім маладыя літаратары. Каб у іх была альтэрнатыва, дзе няма цэнзуры, дзе можна свабодна выказаць думкі.
Мяркуючы па дэбютантах, гэтыя маладыя творцы абсалютна іншыя, чым мы. Мы ішлі ў літаратуру яшчэ за часамі СССР, маглі чытаць Кафку ці Гарэцкага толькі ў перадруках-машынапісах. А яны нібыта нарадзіліся з гэтымі творамі.
Гэта маладыя людзі зь іншай эрудыцыяй і ад самага пачатку — з зусім іншымі арыенцірамі.
«НН»: А ў чым гэта больш заўважаецца — у прозе ці ў паэзіі?
БП: У прозе, хоць празаікаў меней (20—30%), так было заўсёды. Большасьць пачынае зь вершаў. У рубрыцы «Дэбют» у нас заўсёды канкурэнцыя сярод паэтаў. З маладых наватараў-паэтаў хацеў бы назваць Цемрыка Вялета — менскага школьніка. З прозы можна згадаць ляўрэата прэміі «Залаты апостраф» Усевалада Сьцебураку.
«НН»: Наколькі супадае кола маладых творцаў, якія друкуюцца ў «Дзеяслове» і ў холдынгавых выданьнях? Старэйшыя пісьменьнікі — Брыль, Гілевіч — ад супрацоўніцтва з холдынгам адмовіліся…
БП: Мы друкуем усіх незалежна ад палітычных і мастацкіх прыхільнасьцяў. Нельга іх дзяліць на групоўкі. Хай маладыя пішуць, самі выбіраюць, дзе друкавацца. У іх павінна быць магчымасьць выбару.
Трэба ствараць беларускія школы
«НН»: За мяжой літаратарам дапамагаюць фонды, ёсьць розныя прэміі. У Беларусі засталася толькі адна Дзяржаўная літаратурная прэмія, а недзяржаўныя маюць сымбалічнае значэньне…
БП: Так, у Расеі, Польшчы, Швэцыі дзяржава дапамагае літаратурна-мастацкім выданьням. А гэтыя выданьні супернічаюць між сабой, каб атрымаць ад яе грант. На Захадзе разьвіта сыстэма мэцэнацтва, а ў нас такіх людзей няма. Беларуская мова — і тым больш літаратура — нібы знаходзіцца ў апазыцыі да ўлады ды аўтаматычна залічаецца ў апазыцыянэры — у тым жа самым абывацельскім разуменьні. І сёньня калі мэцэнаты дапамагаюць беларускім літаратарам выпусьціць кніжку альбо даюць грошы на часопіс, выходзіць, што яны працуюць супраць улады. Калі ў некага зьявіцца жаданьне гэта зрабіць і даць грошы на выпуск кнігі, заўтра да яго прыйдзе падатковая інспэкцыя. І некаторыя з прадпрымальнікаў, якія спачуваюць беларушчыне, баяцца даваць грошы.
«НН»: Для каго ў такой сытуацыі піша літаратар — для нешматлікіх чытачоў ці для сябе?
БП: Ня буду казаць пра іншых: я заўсёды пісаў для сябе, не разьлічваючы на тое, што творы будуць некалі вядомыя ці папулярныя. І гэта нармальна. На Захадзе літаратары даўно ўжо не жывуць зь літаратуры. Зь яе там жыве толькі зь дзясятак аўтараў — самых папулярных.
«НН»: Ці трэба ў такім разе нам масавая літаратура? Многія лічаць, што маскульт абудзіць цікавасьць да беларускай літаратуры. Але ня так даўно ў «ЛіМе» паэтка Натальля Капа заявіла, што беларускай літаратуры трэба прынцыпова не арыентавацца на масавага чытача.
БП: У нашай літаратуры ёсьць усё! Трэба ствараць беларускія школы, ВНУ і ствараць беларускага чытача. Не пісьменьнік павінен арыентаваць чытача, а чытач — пісьменьніка.У нас ёсьць масавая літаратура. Праўда, сёньня яна пішацца па-расейску для расейскага рынку. Трэба будзе — заўтра яны пераарыентуюцца і будуць пісаць тое самае для беларускіх чытачоў. Але пакуль у нас няма чытача на беларускай мове. Каб быў масавы чытач — трэба беларускія школы, ВНУ… Маленькая Літва не камплексуе ад таго, што ня мае сваёй Марынінай: яна бярэ і перакладае Марыніну на літоўскую. У Літве ў кнігарнях практычна няма кніг не на літоўскай мове. Уся сусьветная клясыка — па-літоўску, усе бэстсэлеры — па-літоўску. Мяне зьдзівіла літоўскае радыё: чую знаёмыя расейскія гіты, але — па-літоўску! Няўжо гэта Кіркораў па-літоўску засьпяваў? Не, літовец! Але — дакладна падабраны голас пад кіркораўскі гіт, які гучыць сёньня на беларускіх FM-станцыях. Яго і ў Літве круцяць, але літоўцы пераклалі, іх сьпявак прасьпяваў — і расейская папса гучыць у Літве па-літоўску. Тое ж і зь літаратурай…
«Дзеяслоў» — часопіс гваздоў
«НН»: Якія творы можна будзе ўбачыць у найбліжэйшым, 15-м, нумары?
БП: Многія зьдзівяцца, пабачыўшы там зноў творы Васіля Быкава. Здавалася, цэлы год друкавалі яго спадчыну. Але гэтым разам будуць зьмешчаны біяграфічныя запісы пісьменьніка, зробленыя ім у 1993-м ад рукі. Сшыткі засталіся ў Беларусі, і, калі аўтар пісаў «Доўгую дарогу дадому», гэтымі запісамі не карыстаўся. Хоць яны ў нечым паўтараюць кнігу, гэта самастойны твор.
Друкуем два інтэрвію. Першае — зь Сяргеем Запрудзкім пра старую праблему: якім правапісам карыстацца — «тарашкевіцай» ці «наркамаўкай»? Гутарка дыскусійная ў рамках абмеркаваньня, прапанаванага камісіяй па распрацоўцы варыянту клясычнага правапісу. Другая гутарка — з чэскай дысыдэнткай Пятрушкай Шустравай, якая параўновае сытуацыю ў Чэхаславакіі пасьля 1968 г. зь сёньняшняй беларускай і разважае на тэму, ці варта супрацоўнічаць інтэлігенцыі з уладай.
Зь перакладнога стараемся даваць тое найлепшае, чаго сёньня бракуе беларускай літаратуры. Мы хацелі б, каб аўтары былі больш сьмялейшымі ў творчасьці.
«НН»: Ці не занадта эклектычны зьмест «Дзеяслова»?
БП: Мы прывыклі да нейкага падзелу: «Полымя» — для старэйшага пакаленьня, «Маладосць» — для сярэдняга, «Крыніца» — для новага. Але, як аказалася, у адным нумары могуць друкавацца Брыль, Гілевіч і Вішнёў. У нас можа быць рэалістычны твор і побач — постмадэрновы. Старэйшы, можа, запнецца, чытаючы твор маладога аўтара, але пачытае свайго аднагодка і маладзейшага пісьменьніка, што піша ў рэалістычнай манэры. Маладзейшы будзе чытаць тое, што яму падабаецца.
Калі мы рабілі «Полымя», ставілі задачу, каб у кожным нумары быў «гвозд». Калі ў нумары ёсьць творы Быкава — гэта «гвозд», творы Брыля — «гвозд», вершы Барадуліна — «гвозд»… У «Дзеяслове» такіх «гваздоў» — зь дзясятак. Нехта купіць часопіс, каб пачытаць новыя творы Брыля ці Някляева, другі — дзеля твораў Хадановіча або Вішнёва.
«НН»: Ці ёсьць ідэя выдаваць «Бібліятэчку «Дзеяслова»?
БП: Гэта наша мара зь першых нумароў! Але пакуль мы ня можам стаць на ногі так, каб дазволіць выдаваць яшчэ і кнігі. Праўда, на ўзроўні дамовы ёсьць праект: мы пачнём выдаваць «Бібліятэчку «Дзеяслова» сумесна з «Вострай брамай» Сяргея Дубаўца. Першая кніга — зборнік Тацяны Сапач.
На маё пакаленьне трапіў няўдзячны час: у нас ёсьць саракагадовыя літаратары — аўтары адной кнігі! Летась пайшоў з жыцьця Алесь Асташонак: яго першая і апошняя кніжка выйшла ў 1989 г. Больш за 15 гадоў бяз кніг для празаіка — гэта сьмерць пры жыцьці! У Алеся Наварыча выйшлі дзьве кніжкі прозы — у 1988 і 1989 г. 15 гадоў бяз кніг, і гэта ў самым росквіце. У Андрэя Федарэнкі апошняя кніга «дарослай» прозы выйшла ў 1994 г. (праўда, выдаваліся дзіцячыя). І гэта пісьменьнік, якому толькі сорак! Такіх прыкладаў вельмі шмат у нашай літаратуры.
Палітычна нецэнзурныя словы
«НН»: Для рэдкалегіі «Дзеяслова» ёсьць нейкія ўнутраныя абмежаваньні ў выбары твораў: гэта мы друкуем, а гэта — не, бо гэта парнаграфія й г.д.?
БП: Мы не друкуем матэрыялы шавіністычныя, чалавеканенавісьніцкія. Што тычыць парнаграфіі… Для пачатку трэба, каб такія творы зьявіліся ў літаратуры, тады іх можна будзе друкаваць альбо не друкаваць.
У №6 друкавалася апавяданьне В.Мудрова, дзе ўжываліся нецэнзурная словы — стаяла першая літара і шматкроп’е. За гэта часопіс забаранілі прадаваць у кнігарнях «Белкнігі»: нібыта быў ліст ад вэтэранаў. Але гэта агульнапрынятая норма ў літаратуры: шматкроп’е. Дзіўна было пачуць такую прэтэнзію з боку «Белкнігі». Побач зь «Дзеясловам» на паліцах кнігарняў ляжалі кнігі Сарокіна, Ерафеевых (і Віктара, і Венядзікта), дзе ўсе гэтыя словы друкуюцца без скаротаў, бяз кропак. І іх ніхто не забараняе. Мяркую, ліст ад тых цнатлівых «вэтэранаў» ня быў прычынай. Тут чыста палітычная цэнзура. І, хутчэй за ўсё, гэта адбылося таму, што мы друкавалі творы Быкава.
Усе чакалі прымірэнчага кроку Лукашэнкі
«НН»: Ці не пагоршыцца становішча СБП пасьля таго, як яе кіраўнік А.Пашкевіч падпісаў зварот аргкамітэту руху «Воля народу» і як далей разьвіваецца сытуацыя вакол Дому літаратара?
БП: Напачатку экскурс у гісторыю. Калі Пашкевіча ў 2002-м абралі старшынём СБП, у інтэрвію ён казаў, што Саюз гатовы на пэўных умовах да супрацоўніцтва з уладай. З другога боку таксама быў дадзены сыгнал: прэзыдэнт сказаў, што не пакрыўдзіць маладога старшыню і дапаможа. Але далей гэтых словаў справа не пайшла.
Пісьменьнікі страцілі Дом літаратара яшчэ да Пашкевіча і Іпатавай — пры Зуёнку. У Расеі, Украіне ці Літве маёмасьць саюзаў пісьменьнікаў засталася пры грамадзкіх арганізацыях. Сёньня ў Расеі пяць саюзаў пісьменьнікаў, і ўсе маюць сваю маёмасьць і з дапамогай яе выжываюць у рынкавых умовах. Ва ўкраінскага Саюзу пісьменьнікаў, які ўвесь час быў у апазыцыі да ўлады і пры любой магчымасьці крычаў «Кучму — гець!», ніхто маёмасьці не забіраў.
Увесь час ішла гаворка, што нам вернуць маёмасьць ці хаця б адзін паверх. Усе чакалі прымірэнчага кроку з боку ўладаў. Зразумела, што ў будаўніцтва Дому літаратара ўкладзеныя ня толькі грошы дзяржавы, але і сродкі пісьменьнікаў — Літфонду… Мэбля і ўвогуле начыньне Дому, набытыя некалі на пісьменьніцкія грошы, скарыстоўваюцца новымі гаспадарамі і арандатарамі па сёньня. Значыць, калі не на ўвесь Дом, дык на яго частку СБП мае права! Аднак ніякіх крокаў з боку ўлады мы не дачакаліся. А праблемы тым часам нарасталі, як сьнежны камяк, з восені 2002 г., калі ад нас запатрабавалі аплаціць арэнду памяшканьняў. Гэтыя патрабаваньні паўтараюцца штогод. Дарэчы, Літфонд, які ўзначальвае сэнатар Чаргінец, ужо высяляюць: загадалі вызваліць адзін з пакояў...
«НН»: Чаго чакаць у далейшым?
БП: Горш, чым ёсьць, ужо ня можа быць. Чаго яшчэ пісьменьнікам і старшыні Саюзу баяцца? Што мы можам пакінуць гэты будынак? Дык мы і так у ім на птушыных правах. У кожны момант могуць прыйсьці і гэтае памяшканьне апячатаць, незалежна ад таго, ці ўдзельнічае Алесь Пашкевіч у палітыцы, ці не. Як грамадзянін ён можа гэта рабіць. Дзе напісана, што як пісьменьнік (тым больш — як старшыня Саюзу!) ён не павінен удзельнічаць у грамадзка-палітычным жыцьці краіны? І чаму ўлада павінна з гэтай прычыны перашкаджаць працы іншых сяброў арганізацыі?
Гутарыў Адам Воршыч
