Сьмецьце, хлуд, трэш — найгоршае з найкепскага… Мэдсястрычкі-маньячкі і набожныя канібалы. Усё наўмысна-безгустоўнае, крывавае і брыдотнае — усё гэта і ёсьць трэш. Міністэрства культуры Беларусі ніколі не заяўляла: «Здымаем фільмы паводле запаветаў трэш-студыі «Трома»: сэкс і кроў у залімітных дозах, звышнізкі бюджэт!» Але наша краіна — запаведнік адборнага мастацкага сьмецьця. Трэш сёньня — ключавы беларускі стыль. І знак нашага часу. Дасьледуе Андрэй Расінскі.
У заражанай зоне
Неяк у сеціве наткнуўся на расейскі клюб заўзятараў трэшу. У сьпісе ўрачыстых праглядаў разам зь фільмамі Цібара Такача й «найгоршага рэжысэра ўсіх часоў» Эда Вуда ганаровае месца займала беларуская карціна — «Рэйнджар з атамнай зоны» Вячаслава Нікіфарава.
Грудастыя прастытуткі Чарнобыльскай зоны, недарэчныя эратычныя сцэны, безгустоўная страляніна — усё гэта расквеціць любую кінамакулятуру.
Але Нікіфараў — аўтар клясычных экранізацый «Дуброўскага», «Бацькоў і дзяцей» — профі, які й не зьбіраўся здымаць сьмецьце. Проста «Рэйнджар» — жанр для яго чужы, нязручны й неасвоены, а недаробленыя, неахайныя вобразы нізкага жанру заводзяць нас у заражаную зону, дзе пануе хлуд.
Вайна «Прастытуткі» зь «Лясной быльлю»
Трэш люляецца ў калысцы кожнай культуры. Нават само нараджэньне высокага й паважанага сёньня кіно адбывалася пад кірмашовыя крыкі й балаганныя воплескі.
У беларускай культуры на ролю першага фільму — разам зь «Лясной былю» Тарыча — прэтэндавала й камэрцыйна-забаўляльная «Прастытутка».
Апісаньне гэтага рарытэту не пакідае сумневу ў трэшавасьці тагачаснай кінапрадукцыі. «Забітыя жыцьцём» жарсьці, табліцы вэнэрычных захворваньняў, прытоны… Мастакі не хавалі пагарды, але цікава, што «клубнічна»-сьмецьцевыя люлі ганараваныя тытрамі Віктара Шклоўскага, культавага расейскага інтэлектуала.
Імпэт Цэнзара
Лінію «Прастытуткі» працягнуў Юры Цьвяткоў, цяпер кіраўнік Дзяржрэгістру. Але карціны, калісьці зробленыя ім, напоены радасьцю й непасрэднасьцю наіўнага трэшу. Чаго вартая камэдыя «Гэтая вясёлая плянэта»: іншаплянэтнікі трапляюць на сустрэчу Новага году: недарэчныя касьцюмы, замілаваньне й ап’янела-лёгкая бутафорыя пераплюнуць любых «Клоўнаў-забойцаў з далёкага космасу».
Цьвяткоў даказаў: трэш — гэта ня толькі тромаўскія кроў, мяса і язык на бак, але й беларуская цнатлівасьць у квадраце, музычныя дрындушкі за кадрам і кола ад ровару ў якасьці іншаплянэтнага прычындала.
Паўлінка, знойдзеная на сьметніку
«Пасьля кірмашу» Цьвяткова — гэта экранізацыя знакавай п’есы «Паўлінка»; сцэнар фільму склаў Андрэй Макаёнак, акторамі былі Галіна Макарава й Міхаіл Пугаўкін, музыку напісаў Яўген Глебаў.
Але «Паўлінка» атрымалася адлякаванай мыльнаопэрнай дамаю ў этнаграфічным касьцюмчыку з тэатральнымі прыбамбасамі.
Дурацкія скокі, лёгкае камікаваньне, этнаграфічная бутафорыя выстаўленыя рэжысэрам з замілаваньнем і неабавязковасьцю ахайнага й чысьценькага кінасьмецьця.
Дык ці ня ёсьць кіна-Паўлінка Цьвяткова сапраўдным узнаўленьнем таго, што насамрэч напісаў Купала, — лёгкім, нязмушаным і неабавязковым трэшам?
Ці ня з трэшу пачыналася новая беларуская культура? Трэшу, які знаходзіць сваё месца наўзбоч ад «высокаакадэмічных» суседніх культур, які наўмысна прыкідваецца «дурным як варона», які апранае кажух Мацея Бурачка і песьціць на галаве каўтун?
«Мне мамку зарэзалі немцы…»
Трэш — гэта рэзэрвацыя, дзе ўсе аўтары, незалежна ад іхняга таленту, становяцца аднолькава «бяздарнымі» (часам наўмысна) — і кірмашова-імпэтнымі. Крытыкі дасюль пакутуюць у роздумах, як ставіцца да апошніх вершаў Купалы. А ён проста гуляў тут па правілах трэшу. Некаторым ягоным радкам пазайздросьцілі б любыя трэш-сцэнарысты: «Мне мамку зарэзалі немцы, сястрычку спалілі жыўём. Дык хай жа кроў чорная льецца, іх псіная кроў ручаём…» — гэта зь вершу «Хлопчык і лётчык на вайне».
І ў савецкага Купалы не адзін такі хлудны верш. 1930-я насычаныя «тапельцамі» ў Вісьле, «бандай трацкісцкай», якую «асіна адкіне», штучным шчасьцем — ажно пільны крытык з наганам Лукаш Бэндэ заўважыў, што тагачасныя Купалавы творы не адпавядаюць таленту: неахайныя, нядбайныя, зь няправільнай рыфмай — без душы.
Яны пад эпоху — трэшавыя.
Эратычныя ночы «Сатанінскага туру»
Куды натуральнейшы трэш у Івана Шамякіна, выдатнага бульварнага пісьменьніка. Модніцы-даяркі, якія адстойваюць права на асабістае жыцьцё ў сацспаборніцтве, дазаваныя эратычныя сцэнкі. Але самы круты трэш — «Сатанінскі тур», калі аўтар быў разгублены перабудоваю і канчаткова страціў пачуцьцё меры. Шлюндра заражае СНІДам хабарніка, чаўнакі вязуць у аўтобусе труп і выдаюць за жывога — характараў няма, затое якая энэргетыка!
Перабудовачная эпоха спараджала самыя чыстыя дыямэнты сьмецьця: можна паказваць забароненае, але аўтарскія сілы загубленыя, а ўлады жанравых традыцый — што хоць неяк дазваляе трымаць форму — пакуль няма.
Д’ябал у шафе і палюбоўніца Берыі
Сярод тагачасных дыямэнтаў — непераўзыдзены трэш-шэдэўр кінарэжысэра Віталя Дудзіна «Д’ябал» («Бес»). Д’ябал у шафе з голымі бабамі грае ці то на баяне, ці то на гітары; дзяўчынка (амаль праз увесь фільм аголеная) атручвае ўласную бабулю; бабка (сэксапільны грудасты труп у выкананьні Маі Булгакавай) апавядае, як ёй хораша было з Лаўрэнціем Берыем.
Шкілеты ў саванах ідуць праз горад, і — самая выбітная сцэнка — душа (з воблаю ў руках) стаіць над сваім целам, а мэдсястрычка-істэрычка ломіцца ў апэрацыйную…
«Д’ябал» Дудзіна — самы чысты, нязмушаны й геніяльны беларускі хлуд.
Шэдэўр паводле Чаргінца
Здавалася, па вайсковай тупасьці й недарэчнасьці немагчыма пераплюнуць тромаўскіх «Нацыстаў-сэрфінгістаў, якія мусяць памерці»: састарэлая й помсьлівая амэрыканка з наганам перасьледуе на матацыкле нацыстаў-сэрфінгістаў і давіць катэрам сэрфінгіста Адольфа.
Рэжысэр Юры Бяржыцкі даказаў, што пераўзысьці можна ўсё. Пасьля карціны «Вам — заданьне» паводле М.Чаргінца вайсковую тэму ў беларускім кіно можна лічыць закрытаю, бо бязь сьмеху глядзець на людзей у мундзіры нельга.
Няма аніводнага штампу беларускага вайсковага кіно, які ня быў бы даведзены ў гэтым фільме да абсалютнага, глыбіннага і сумленнага маразму.
Нават сцэна спаленьня жыўцом людзей — якая мусіла быць сур’ёзнай! — зьнятая так, што здольная выклікаць зайздрасьць камэдыёграфаў.
Людзі сагнаныя ў хату: выцьцё і лямант. Раптам — ні з пушчы ні з поля — з радаснымі (!) тварамі плякатных герояў яны выбіваюць дзьверы — і разьбягаюцца.
Бравурная вайсковая статыстыка (самае ачалавечанае ў фільме), мэляман-нацыст, раптам забіты кепскім панам (сцэнка яшчэ тая), — і над усім гэтым энкавэдыст зь нявестаю, сьветлы вобраз якога настолькі ідыятычна-шчасьлівы і правільны, што можа быць толькі мараю сёньняшняй улады.
Адбываецца вяртаньне да самага адлякаванага «саўка», але безь ягонай крыві, плоці, энэргіі — і нават безь ягонай фальшывай «праўды», але з паўторамі і з выключнай, замілавальнай бяздарнасьцю.
Марат Казей і калдыры
Хлуд савецкай эпохі не адпускае і незалежных беларускіх трэшмэйкераў. Так вайсковыя атрыбуты нечакана засьвяціліся ў праекце «Навінак» — фільме «Случай з пацаном». Уступная застаўка студыі «Навінкі Home Video» ўяўляе сабой Марата Казея з гранатай.
У засені Марата Казея пазыцыянавалі сябе й «Зубры», якія вызначыліся трэш-акцыямі, дзе за «лыжнікам» ганяліся псыхіятрыні, а за імі — сапраўдныя міліцыянты.
Але найлепшая кампанія для Марата Казея — «Саша і Сірожа» — самае камэрцыйнае беларускае сьмецьце апошніх часоў. Два прыдуркі, якія гутараць на трасянцы, гопнікі й калдыры — яны даводзяць да сьцёбнага сур’ёзу штампы, забабоны й пагалоскі.
Мілыя бутафорскія морды хаця й не выпівалі пад «помнікам з гранатаю», але прынялі б манумэнт у сваю кампанію (і выклікалі раздражненьне афіцыёзу). Проста ў афіцыёзу свой — і манапольны — стыль. Гэты стыль — трэш-афіцыёз.
Трэш-афіцыёз і вызваленьне
Цяжка пераплюнуць Усенароднаабранага ў лыжных забегах па асфальце. А сэлектарныя нарады па ўгнаеньнях? Уключыце тэлебачаньне — на вас патокам пальецца трэш безь берагоў і бязь межаў…
«Я знайшоў яго на памыйніцы!» — гэта ня проста абраза й крык душы. Гэта глыбінная дзяржаўная палітыка.
Галоўны стыль сёньня — гэта трэш-афіцыёз, бо сьцьвярджаецца ізаляцыя, маргінальнасьць, адкінутасьць Беларусі. Беларусь як сьметніца савецкай прасторы.
І што рабіць з гэтымі горамі хлуду, зь яго абсалютным і задоўжаным панаваньнем?
Даводзіць да абсурду і перапрацоўваць.
У справе давядзеньня да абсурду зуброўскія псыхіятры — самае адэкватнае. Хаця сёньня нават і даводзіць ня трэба — дастаткова адбіраць і паказваць. Перапрацоўка старога хлуду стварае новую культуру.
Таму на развалінах трэш-афіцыёзу няхай жыве беларускі трэш!
І новая высокая культура, якая з гэтага вырасьце.
