Вольга Іпатава выносіць партрэт Цёткі падчас высялення Саюза пісьменнікаў з Дома літаратараў.
Пісьменніца ўзрушаная падзеямі ў краіне, але пэўная, што расплата спасцігне вінаватых.
«НН»: Вы цяпер у Канадзе. Гэта эміграцыя ці часовы ад’езд?
Вольга Іпатава: Я не збіраюся нікуды эміграваць, проста цяпер гасцюю ў гэтай краіне і радуюся, што маю такую магчымасць. І ўсё ж Беларусь — тая краіна, дзе мая душа адчувае найбольшы ўзлёт. Нішто не можа параўнацца з «хатнімі пілігрымкамі», калі я еду да якой-небудзь беларускай святыні — Мірскага замка, Жыровіцкага манастыра, Полацкай Сафіі — і праводжу ўвесь дзень сам-насам з Гісторыяй.
Апошняй па часе была мая вандроўка да манастыра, які засноўвала Еўфрасіння Полацкая. Маленькая, на той час амаль пустая цэркаўка з адзінокай манашкай ля ўваходу дала мне магчымасць напоўніцу адчуць энергетычную моц гэтай святой для многіх пакаленняў мясціны. Такога пачуцця мне не дала нават Канстанцінопальская Сафія, дзе я таксама правяла некалі цэлы дзень...
«НН»: Вы ўжо ведаеце пра «чорны» спіс айчынных і замежных дзеячаў культуры, у які трапілі і Вы. На Вас гэта неяк паўплывае?
ВІ: Я ў такім спісе яшчэ з 2003 года, калі ва ўстановы культуры — клубы, бібліятэкі і школы — быў пасланы ліст міністра інфармацыі з забаронай на выступленні шэрагу беларускіх пісьменнікаў. У гэтым жа лісце было і патрабаванне выкінуць са школьных праграм творы Н.Арсеньевай і Л.Геніюш, а таксама і сучасных літаратараў. Пад забарону, дарэчы, трапілі мая аповесць «Прадслава» пра Еўфрасінню Полацкую і раман «За морам Хвалынскім».
У новым «чорным» спісе калі і ёсць што пазітыўнае, дык гэта ананімнасць і поўнае глупства стваральнікаў. Забарона на друкаванне?
Думаю, Андрэю Бітаву ці Тому Стопарду не карціць надрукавацца ў «Советской Белоруссіі». Наколькі я ведаю, не носяць туды артыкулы ні Сяргей Законнікаў, ні Анатоль Вярцінскі, ні Генадзь Бураўкін.
Ніхто з названых аўтараў не друкуецца таксама ў нашых былых выданнях, гвалтоўна забраных у Саюза беларускіх пісьменнікаў — такіх, як «ЛІМ», «Полымя», «Нёман», — і гэта іх свабодны выбар, бо некаторыя ціхія прапановы з тых выданняў былі.
Дарэчы, творчых людзей, якія выступілі з асуджэннем рэпрэсій пасля падзей 19 снежня, было нашмат болей, чым у гэтым спісе. Ці то служкі рэжыму (не хацелася б ужываць гэтакія штампы, але яны сапраўды ўсяго толькі прыслужнікі, а не асобы) паленаваліся падлічваць усіх, ці то наўмысна выбралі толькі некаторых, каб паказаць, што ўсе астатнія дзвюма рукамі галасуюць за катаванні ў турмах, за кроў і пакуты сумленных людзей, за ўвесь гэты гвалт, што пракаціўся па цэлым свеце.
Безумоўна, я магла б за гэты час зрабіць для Беларусі нашмат болей, чым я зрабіла, як і іншыя мае калегі. Ядавітая нянавісць да нацыянальнага, што ўсе пятнаццаць гадоў культывавала сённяшняя ўлада, робіць сваю чорную справу. Школьнікаў абалваньваюць трашчанкоўскай гісторыяй.
«НН»: У 2005 годзе Вы падтрымалі палітыка Аляксандра Казуліна. На выбарах 2010 года каму аддалі перавагу?
ВІ: Я ўспрымаю такіх людзей, як А.Казулін, М.Статкевіч, А.Лябедзька, П.Севярынец і многіх іншых найперш не як палітыкаў, а як асобаў.
Некаторыя з іх у свой час ішлі па іншых, не дэмакратычных шляхах, але, калі можна так сказаць, «выкупілі» свае памылкі дарагой цаной. Я ніколі не забуду твар Аляксандра Казуліна над труной жонкі Ірыны ў Чырвоным касцёле... Або збітага Анатоля Лябедзьку, якога валаклі бугаі ў чорным...
За гэтыя гады нашы палітыкі паказалі прыклад вялікай грамадзянскай і чалавечай мужнасці, і такіх людзей робіцца ўсё болей.
Іх нямала — тых, хто застанецца калі не ў беларускай палітычнай гісторыі, дык у літаратуры і мастацтве, у чым я цвёрда ўпэўненая.
Аляксандр Фядута, які на турэмных нарах знаходзіў для блізкіх пяшчотныя і ласкавыя словы... Мікалай Аўтуховіч, які прыслаў мне з няволі своеасаблівую рэцэнзію на маю кнігу «Свабода да апошняга дыхання» і які, нягледзячы на рэальную пагрозу яго жыццю, перадае на волю праўду пра ўмовы ўтрымання вязняў...
Наста Палажанка і ейныя сябры з «Маладога фронту»; родзічы А.Саннікава і І.Халіп і сама гэтая мужная сямейная пара — усіх не пералічыш, але яны ствараюць духоўную прастору сённяшняй Беларусі. Такіх людзей усё болей. Сярод маладых палітыкаў я бачу будучых лідараў, якія выцягнуць нашу краіну з бездані.
«НН»: У 1973 годзе ў знак пратэсту супраць русіфікацыі вы адмовіліся ад граматы ЦК ВЛКСМ за поспехі ў літаратуры. Столькі гадоў прайшло, а нічога кардынальна не мяняецца. Такая безвыходнасць не змушае апусціць рукі?
ВІ: На шчасце, рэальнасць мяняецца. Тады гэтая адмова магла каштаваць мне поўнай забароны на друк як у Беларусі, так і ў Маскве (а нідзе больш я не магла друкавацца). Мяне моцна падтрымалі як гродзенскія пісьменнікі (В.Быкаў, А.Карпюк, Д.Бічэль), так і Мінск. Я ведаю, што і Я.Брыль, і І.Шамякін персанальна ўгаворвалі высокіх чыноўнікаў забыцца на гэтае «маладое глупства».
Сёння забарона не можа перакрэсліць мне ані будучае, ані маё сённяшняе жыццё. Я поўная аптымізму і веру, што ў будучай свабоднай Беларусі хаця нешта з маёй творчасці будзе служыць народу. Усё, ува што ўкладзеная любоў, застаецца. Энерга-інфармацыйнае поле Зямлі, якое геніяльны Вернадскі назваў «наасферай», а старажытная індуская філасофія ведала як «Акашы», безумоўна існуе.
«НН»: Вы працавалі на тэлебачанні, калі родная мова была асноўнай у яго працы. Але ж у грамадстве і тады ад беларускай аднекваліся як ад мовы «дзярэўні». Сіту-ацыю сёння магло б змяніць беларускамоўнае тэлебачанне, на якім беларусізацыю паабяцаў Генадзь Давыдзька?
ВІ: На маю думку, родная мова запануе ў краіне тады, калі зменіцца гэтая ўлада. Усе гэтыя гады яна літаральна «прадавала» беларускасць у абмен на газ. Нават антырасійская рыторыка выкарыстоўвалася для таго, каб падкрэсліць, што «беларусы — гэта тыя ж рускія, толькі са знакам якасці». Тыя вялікія грошы, якімі Расія падтрымлівала беларускі рэжым, — нішто ў параўнанні з выгодамі ад гэтага кавалка тэрыторыі, які воляй гісторыі стаў мостам між Усходам і Захадам. Я вырасла, як і ўся наша інтэлігенцыя, пераважна на расійскай культуры, бо беларускіх школ у гарадах не было, і цяпер бачу, як няпроста прабіваюцца там парасткі свабоды і дэмакратыі. Не дзіва: прыгоннае права там (і ў нашай краіне, адпаведна) было адмененае толькі ў 1861 годзе. Але ў Беларусі і ў той час існавала памяць пра дэмакратычныя правы, пра Магдэбургскае права і выбарнасць гарадскіх радцаў. У Расіі дэмакратыі не было ніколі, хіба што ў вольным Ноўгарадзе, які быў урэшце заліты крывёю і пастаўлены на калені яшчэ ў XV стагоддзі. І я баюся гэтага далучэння па многіх прычынах, апроч толькі патрыятызму і жадання бачыць сваю краіну незалежнай...
У Расіі ніколі не шкадавалі сваіх жа людзей — дык чаму яны будуць шкадаваць іншы народ?
Ці ўсе мы памятаем, што радыеактыўнае воблака, якое рухалася на Маскву, было расстралянае над Беларуссю?
Генадзь Давыдзька ніколі не зробіць тэлебачанне беларускім.
Ягоны гаспадар са Шклоўшчыны, на жаль, вырас у адчуванні таго, што беларускасць — гэта «дзярэўня», і гэтае адчуванне прабіваецца ў кожным ягоным сказе пра нацыянальную культуру і мову. Для такой працы патрэбны чалавек кшталту Г.Бураўкіна, якому гэта балела і які глядзеў на праблему праз прызму стагоддзяў і трагедыі народа, заціснутага паміж дзвюма вялікімі дзяржавамі.
Мне хочацца верыць, што наша моладзь, як маладая трава скрозь папялішча, праб’ецца праз дзяржаўнае ачмурэнне і пераломіць сітуацыю.
«НН»: Вашы кнігі даўно не выходзяць у дзяржвыдавецтвах? Пішаце ў стол?
ВІ: Апошняя мая па часе кніга «Знак вялікага магістра» выйшла ў 2009 годзе. Я прымяркоўвала яе да вялікай падзеі — 600-годдзя Грунвальдскай бітвы, якая не дала анямечыцца, знікнуць як народам беларусам, палякам і літоўцам. Недзе сярод апытанняў на лепшую кнігу года яна мільганула, і гэта ўся — як матэрыяльная, так і маральная — узнагарода для аўтара, калі ты не хочаш быць прыдворным пеюном, а маеш сваю ўласную думку.
Папярэдняй кнізе «Свабода да апошняга дыхання» пашанцавала болей: яна была выдадзеная большым тыражом, яе раскупілі імгненна, і я атрымала шмат водгукаў ад чытачоў, у тым ліку, як пісала раней, нават ад палітычна зняволеных.
І ўсё ж я не крыўдую на лёс. Я разумею, што зараз проста няма дзе друкаваць рэцэнзіі. Амаль няма літаратурных выданняў, няма месца для дэмакратычнай прэсы. С.Букчын на сайце «Беларускага партызана» змясціў бліскучы водгук на кнігу У.Някляева — дык гэта шчаслівае выключэнне, да таго ж наш калега ў гэты час, пакалечаны і зняважаны, знаходзіўся у турме, і кожны чалавек з нармальным сэрцам і сумленнем перажываў за яго. Таму гэтая рэцэнзія была, на маё разуменне, і свайго роду рэакцыяй на тое, што адбывалася ў гэты час у краіне.
«НН»: Аляксандр Лукашэнка з пэўнай перыядычнасцю крытыкуе літаратараў, маўляў, няма вартых твораў. Але ж справа не толькі ў тым, што пісьменнікі падзелены на два саюзы, і ў адным таленавітыя аўтары, а ў другім — не. Чаму пісьменнікі ні з СБП, ні з СПБ не могуць напісаць кнігу, якую б аднолькава высока ацанілі ўсе?
ВІ: Тое, што А.Лукашэнка гаворыць пра літаратуру, у прыватнасці, пра беларускую, не трэба браць пад увагу.
Ён бліскучы прыклад таго, як можна, маючы два дыпломы, быць абсалютным невукам як у гісторыі, так і ў мастацтве.
Не хачу падстаўляць «Нашу Ніву» пад санкцыі пра абразу прэзідэнта. Скажу толькі: ён забраў у нацыі яе Час. І я вельмі спадзяюся, што некалі ён усё-ткі адкажа за гэта, як і за многае іншае.
